Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia. Wątroba odgrywa kluczową rolę w wielu procesach metabolicznych. Zaburzenia jej funkcji stwarzają ryzyko pogorszenia stanu zdrowia i wyników produkcyjnych. Wątroba stanowi magazyn różnych składników odżywczych, między innymi glikogenu. W pewnych warunkach dochodzi do nagromadzenia się tłuszczu. Stłuszczenie wątroby występuje u ludzi i różnych gatunków zwierząt.

Stłuszczenie wątroby jest często rozpoznawaną chorobą wątroby u kotów. Najbardziej podatne są koty otyłe. Opiekunowie chorych kotów, zazwyczaj z nadwagą, zgłaszają się do lekarza, gdy widzą, że ich zwierzę od kilku dni lub tygodni ma gorszy apetyt i traci masę ciała (28). Stłuszczenie wątroby zazwyczaj jest konsekwencją braku apetytu wywołanego inną chorobą. Często rozpoznaje się choroby przewodu pokarmowego, zapalenie trzustki lub zapalenie wątroby i dróg żółciowych. Według jednych danych stres przyczynia się do rozwoju co piątego przypadku stłuszczenia wątroby u kotów. Niespełna 30% przypadków stanowi idiopatyczne stłuszczenie wątroby (11).

Szybka utrata masy ciała stwarza ryzyko stłuszczenia wątroby, dlatego choroba może rozwinąć się w wyniku nadmiernego ograniczenia ilości pokarmu w trakcie terapii odchudzającej. Nawet krótkotrwały brak pokarmu może doprowadzić do stłuszczenia wątroby u kotów. Głodzenie zdrowych kotów przez trzy dni powoduje znaczny wzrost zawartości niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych i β-hydroksymaślanu we krwi (16). Rozwój objawów klinicznych zajmuje więcej czasu. W jednych badaniach zaobserwowano je, gdy otyłe koty straciły 30-40% masy ciała, co trwało 6-7 tygodni (3).

Niedobór energii i związków azotowych prowadzi do nasilenia się katabolizmu. Następuje mobilizacja rezerw tłuszczu zgromadzonych w organizmie. Tłuszcz zaczyna gromadzić się w wątrobie, gdy ilość kwasów tłuszczowych transportowanych do tego narządu i syntetyzowanych w nim przewyższa ilość kwasów tłuszczowych ulegających oksydacji lub wydzieleniu do krwi (25). Na podstawie ekspresji genów można jednak sądzić, że synteza lipidów w wątrobie nie przyczynia się w znaczącym stopniu do gromadzenia się kwasów tłuszczowych w przebiegu stłuszczenia tego narządu u kotów (26). Porównanie składu lipidów wątroby i tkanki tłuszczowej pozwala zaś stwierdzić, że źródłem triglicerydów gromadzących się w wątrobach kotów z idiopatycznym stłuszczeniem wątroby są kwasy tłuszczowe uwolnione z tkanki tłuszczowej (8). Upośledzone wydzielanie triglicerydów z wątroby do krwi w postaci lipoprotein nasila odkładanie się tłuszczu w wątrobie (25).

W przypadku stłuszczenia wątroby u kotów triglicerydy mogą stanowić znacznie ponad 30% masy tego narządu. Dla porównania wątroby zdrowych kotów mogą zawierać mniej niż 1% triglicerydów (8). Stłuszczenie wątroby u kotów skutkuje zaburzeniem jej czynności i może nawet doprowadzić do śmierci. Według jednych danych śmiertelność przekracza 30%. Ryzyko śmierci wzrasta u kotów w starszym wieku. Spośród czynników zwiększających ryzyko śmierci wymienia się też hipoproteinemię, hipoalbuminemię, hipocholesterolemię, podwyższoną aktywność kinazy kreatynowej we krwi i niewydolność wątroby w chwili rozpoznania choroby. Obniżenie się zawartości β-hydroksymaślanu we krwi podczas leczenia, świadczące o poprawie bilansu energetycznego, zwiększa szansę przeżycia (11).

Ryc. 1. Stłuszczenie wątroby u kotów zazwyczaj jest konsekwencją braku apetytu wywołanego inną chorobą.

Brak pokarmu może doprowadzić do stłuszczenia wątroby nie tylko u kotów, ale również u psów. Wywołano je poprzez głodzenie szczeniąt w warunkach eksperymentalnych. Oprócz stłuszczenia wątroby wykryto hipoglikemię i ketozę (27). Nadmierna podaż tłuszczu w dawce pokarmowej też może skutkować podwyższoną zawartością triglicerydów w wątrobie. Stłuszczenie wątroby wystąpiło u psów żywionych tylko tłustym mięsem lub karmą bogatą w tłuszcz i niedoborową w cholinę (7, 24). Rozpoznano je także w badaniach nad niedoborem choliny u szczeniąt. Gromadzenie się tłuszczu w wątrobach szczeniąt z niedoborem choliny może spowodować zaburzenia czynności tego narządu (14).

Cholina jest prekursorem betainy, która uczestniczy w powstawaniu metioniny. Metionina zaś jest aminokwasem działającym hepatoprotekcyjnie. Cholina wchodzi w skład fosfolipidów, które budują błony komórkowe i odgrywają istotną rolę w transporcie lipidów. Prawie sto lat temu odkryto, że cholina chroni psy i szczury przed stłuszczeniem wątroby (30).

Inną żywieniową przyczyną stłuszczenia wątroby u psów może być obecność aflatoksyn w pokarmie. Stłuszczenie wątroby rozpoznano u psów, u których żywienie karmą zanieczyszczoną aflatoksyną B1 doprowadziło do uszkodzenia tego narządu. W badaniach pośmiertnych wykryto w wątrobie wysokie stężenia aflatoksyny M1, która jest metabolitem aflatoksyny B1 (17).

Zewnątrzwydzielnicza niewydolność trzustki może przyczynić się do stłuszczenia wątroby u psów. Zaburzenia syntezy enzymów trzustkowych mogą doprowadzić do niedożywienia (1). W jednych badaniach usunięcie ponad 90% trzustki spowodowało u wszystkich psów hiperlipemię i stłuszczenie wątroby (9).

Stłuszczenie wątroby często występuje u psów z wrodzonym zespoleniem wrotno-obocznym. Wykryto je u szesnastu spośród trzydziestu ośmiu psów z tą chorobą (12). Nie ma ono jednak wpływu na czas przeżycia psów po zabiegu chirurgicznym (19). Stłuszczenie wątroby jest jedną z najczęściej występujących zmian histopatologicznych towarzyszących ostrej niewydolności wątroby u psów. Amerykańscy naukowcy stwierdzili je w ponad 40% przypadków ostrej niewydolności wątroby. Częściej występuje tylko martwica (13).

Stłuszczenie wątroby jest częstym problemem zdrowotnym u wysoko wydajnych krów mlecznych. Według najnowszych danych z kilku włoskich zakładów ubojowych stanowi ono mniej więcej połowę wszystkich zmian obserwowanych w wątrobach krów. Stłuszczenie wątroby częściej występuje u krów pochodzących z ferm stosujących intensywną produkcję mleczną (23).

Ryc. 2. Stłuszczenie wątroby u krów mlecznych na ogół ma związek z ujemnym bilansem energetycznym we wczesnej laktacji. Najbardziej narażone są krowy zatuczone przed laktacją.

Stężenie triglicerydów w wątrobach zdrowych krów nie przekracza 1%. W przypadku łagodnego lub umiarkowanego stłuszczenia wątroby wynosi odpowiednio 1-5% i 5-10%. Wyższe wartości świadczą o ciężkim stłuszczeniu tego narządu (2). Stłuszczenie wątroby pogarsza stan zdrowia i zaburza rozród. Ponadto może doprowadzić do zmniejszenia pobrania paszy i obniżenia wydajności mlecznej (4).

Stłuszczenie wątroby u krów mlecznych zazwyczaj ma związek z ujemnym bilansem energetycznym we wczesnej laktacji. Według niemieckich obserwacji stopień nagromadzenia się tłuszczu w wątrobach krów mlecznych ulega zwiększeniu w okresie od drugiego tygodnia przed porodem do końca pierwszego tygodnia laktacji. Wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu w wątrobie zawartość glikogenu ulega obniżeniu (20).

Ilość paszy pobieranej po porodzie przez wysoko wydajne krowy mleczne nie zaspokaja ich zapotrzebowania na energię. Z tego względu organizm zużywa zapasy tłuszczu zgromadzone przed porodem. Wolne kwasy tłuszczowe powstające w tkance tłuszczowej po porodzie mogą ulec ponownej estryfikacji lub przenikają do krwi. Wzrostowi zawartości kwasów tłuszczowych we krwi towarzyszy wyższa ich zawartość w wątrobie. Im więcej tłuszczu krowa zużywa we wczesnej laktacji, tym więcej tłuszczu gromadzi się w tym czasie w wątrobie (29).

Ryzyko stłuszczenia wątroby wzrasta u krów zatuczonych przed laktacją. Wskutek nadmiernej podaży energii w okresie zasuszenia krowy wytwarzają więcej triglicerydów w tkance tłuszczowej. Po porodzie proces lipolizy jest bardziej nasilony, a proces estryfikacji kwasów tłuszczowych jest mniej wydajny u krów, które pobierały zbyt dużo energii w okresie zasuszenia. W efekcie takie krowy charakteryzują się większym wzrostem stężenia niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych we krwi (21).

Inną przyczyną ujemnego bilansu energetycznego i stłuszczenia wątroby u krów mlecznych jest głodówka. W badaniach dotyczących tego zagadnienia efektem czterodniowej głodówki było prawie sześć razy wyższe stężenie niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych w osoczu krwi i trzy razy wyższe stężenie triglicerydów w wątrobie. O ujemnym bilansie energetycznym świadczy też podwyższone stężenie β-hydroksymaślanu we krwi. Wszystkie te parametry ulegają obniżeniu do początkowych wartości w ciągu kilkunastu dni po zakończeniu głodówki (18). Wątroby krów pozbawionych paszy charakteryzują się nie tylko wyższą zawartością tłuszczu, ale również niższą zawartością białka, glukozy i glikogenu (10).

Głodówka może doprowadzić do stłuszczenia wątroby także u koni. Opisano przypadek stłuszczenia wątroby u konia miniaturowego, który nie jadł z powodu miopatii mięśni żuciowych wywołanej niedoborem selenu. Konsekwencją był ujemny bilans energetyczny, który przyczynił się do stłuszczenia wątroby i zaburzenia jej czynności. Konie miniaturowe są szczególnie narażone na rozwój hipertriglicerydemii i stłuszczenia wątroby w przypadku niepobierania pokarmu. Podwyższone stężenie lipidów we krwi wynika z uwalniania ich z rezerw zgromadzonych w organizmie i zaburzeń metabolizmu lipidów w wątrobie. Dzięki odpowiedniej podaży składników odżywczych stężenie triglicerydów we krwi może szybko ulec obniżeniu do prawidłowych wartości, a stan wątroby poprawie (5).