Zachowanie bydła odzwierciedla stan zdrowia i poziom dobrostanu zwierząt. Podstawowe zachowania, takie jak pobieranie paszy, picie, zachowania wydalnicze oraz lokomocja, opisano w pierwszej części artykułu (MW 8/2011). Obecnie hodowcy coraz większą wagę przywiązują do zagadnień towarzyszących głównemu celowi – produkcji mleka, stąd część drugą poświęcono zachowaniom mniej dostępnym w literaturze, a szczególnie istotnym dla dobrostanu bydła. Niektóre zachowania, jak mogłoby się wydawać – bezcelowe z „produkcyjnego” punktu widzenia, takie jak np. eksploracja otoczenia, wypoczynek czy zabawa, stanowią bardzo cenną informację zapowiadającą wysoką produkcję mleka lub jej obniżenie. Inne, jak zachowania okołorujowe, natychmiast przekładają się na opłacalność chowu i hodowli bydła mlecznego, a wszelkie niedopatrzenia na tym polu znacząco obniżają zyski. Wiedza zawsze jest w cenie!

Komfort w oborze

Zachowania komfortowe dobrze obrazują stan zdrowotny i dobrostan zwierząt. Są to wszelkie zachowania poprawiające fizyczne i psychiczne samopoczucie zwierząt. Zdrowe zwierzęta chętnie poświęcają czas na pielęgnację ciała, czochranie się oraz zabawę. Można również zaobserwować przeciąganie i otrząsanie się. Najistotniejszym zachowaniem z tej grupy dla bydła jest odpoczywanie. Leżąc, krowa spędza więcej niż połowę swojego życia. Im starsza krowa, tym dłużej odpoczywa. Krowy na odpoczynek poświęcają ok. 10-14 godzin na dobę w 15-20 okresach. Leżąc dłużej, zwłaszcza w czasie gdy w oborze nic się nie dzieje, np. popołudniem lub nocą, krowy wstają i po przeciągnięciu się kładą się często na drugim boku.

Przy zbyt wysokiej obsadzie czas leżenia może ulec skróceniu nawet do 5 godzin (11). Niedobrze, gdy krowa musi czekać, aby się położyć. Zmienia to jej naturalny cykl zachowań. Gdy będzie za długo stać, przedłuży czas leżenia, mniej zje i wypije, co przełoży się na mniejsze pobranie suchej masy i mniejszą wydajność, dlatego w kojcu należy przewidzieć kilka stanowisk legowiskowych więcej, niż by to wynikało z liczby krów. Ponadto stanowisko obok dominującego zwierzęcia często nie jest zajmowane przez osobniki niżej usytuowane w hierarchii. Na pastwisku dorosłe bydło, kładąc się, zachowuje odległość nawet do 3 metrów pomiędzy swoimi głowami (6). Daje to możliwość uniknięcia presji dominujących osobników.

Cielęta spędzają leżąc ok. 16-18 godzin. Kładą się 30-40 razy na dobę. Buhaje odpoczywają dłużej niż krowy – ok. 12 godzin na dobę (8). Zwierzęta badane przez zespół (2) wykazywały preferencje boku, na którym leżały, w zależności od pory roku. Zimą najchętniej leżały na boku prawym. Na lewym boku najdłużej odpoczywały jesienią, chętnie również wiosną i latem. Najdłużej wypoczywały jesienią, a najkrócej latem i zimą.

Bydło śpi niezwykle krótko – 30-70 minut na dobę, głównie w nocy oraz często po przeżuwaniu. Krowy zasypiają na mniej więcej 5 minut do 10 razy w ciągu nocy. Podczas głębokiego snu obserwuje się przyspieszone, płytkie oddechy oraz ruchy kończyn, tak jak w przypadku śniących ludzi. Bydło odpoczywa w pozycji leżącej, najczęściej po jedzeniu i przeżuwaniu. Odpoczynek ma zasadnicze znaczenie w produkcji mleka. U leżącej krowy przepływ krwi przez wymię kosztem kończyn może się zwiększyć nawet o 30%. Pojedynczy cykl odpoczynku to trwająca od pół godziny do 3 godzin faza leżenia. Krowy najchętniej leżą na mostku z uniesioną głową na zgiętych kończynach piersiowych (ryc. 1). Często spotykane jest leżenie z jedną wyprostowaną kończyną piersiową i na prawej lub lewej kończynie miednicznej, podczas gdy przeciwstawna jest odwiedziona od ciała. Zwykle leżenie w tej pozycji jest związane bardziej z przeżuwaniem niż odpoczynkiem ze względu na łatwiejsze odbijanie gazów ze żwacza.

Wypoczywające zwierzę nie przeżuwa, ma swobodnie zwisające uszy, zamknięte lub półprzymknięte powieki. Pozycje wypoczynku zależą od wieku. Cielęta chętniej odpoczywają, leżąc na boku, rzadziej można to zaobserwować u jałówek, najrzadziej u krów, ze względu na sposób utrzymania dorosłych zwierząt w systemie wolnostanowiskowym z wyznaczonymi boksami legowiskowymi. Cielne krowy w oborach z głęboką ściółką chętnie kładą się na boku. Krowy zwykle leżą z głową opartą na tułowiu lub odwróconą w jego stronę, czasem opierają podbródek o podłoże.

Wykazano preferencję zwierząt co do podłoża. Krowy wybierały słomę – najbardziej miękkie i nieśliskie podłoże, przy braku słomy kładły się w boksach z piaskiem, pozostawiając na końcu maty gumowe. Ważne jest również, aby ściółka była sucha. Mokra słoma stanowi lepsze środowisko dla namnażania się bakterii niż nieorganiczny piasek. Także miękkość legowiska jest ważna. Jeśli zwierzęta mają poobijane nadgarstki, znaczy to, że legowiska w oborze są zbyt twarde. Twarde maty gumowe można dodatkowo zaścielić słomą, co niestety zwiększa nakład pracy. Jakość legowiska można w łatwy sposób przetestować, klękając na nim obydwoma kolanami. Maty legowiskowe należy stale kontrolować i sprawdzać, czy nie są bardzo uszkodzone, co może być przyczyną otarć skóry. Źle dobrane podłoże może ograniczyć czas leżenia bydła i wpłynąć ujemnie na wydajność mleczną oraz komfort bytowania zwierząt. Uszkodzenia mechaniczne strzyków lub ogona oraz jego mocne zabrudzenie kałem świadczą o zbyt krótkich legowiskach, z kolei otarcia naskórka nadgarstków lub stawów skokowych mogą oznaczać zbyt strome lub za ostro wykończone krawędzie legowiska.

Zachowanie bydła w czasie ok. 2 godzin po doju jest dobrym wskaźnikiem zdrowia i dobrostanu. Zwierzęta, które nie zajęły boksów legowiskowych, można podejrzewać o ruję. Te, które stoją kończynami piersiowymi na stanowisku, a miednicznymi w korytarzu gnojowym, najprawdopodobniej mają kłopot z położeniem się. Przyczyną może być uraz nadgarstka, niewygodne stanowisko lub presja dominujących osobników. Odpowiednie zaprojektowanie legowiska ma kluczowe znaczenie. Bydło, kładąc się, potrzebuje miękkiej ściółki, gdyż opada ciężarem ciała na nadgarstki z wysokości ok. 20 do 30 cm. Następnie układa tułów na lewej lub prawej kończynie miednicznej. Wstawanie wymaga wykonania ruchu wahadłowego, przy którym dorosłe zwierzę przenosi ²/₃ masy ciała w przód na nadgarstki, dźwigając tułów na kończynach miednicznych, i na końcu wyprostowując piersiowe. Dla wykonania swobodnie tej czynności krowy potrzebują 60-70 cm wolnej przestrzeni przed głową (ryc. 2). Aby ułatwić krowie wstawanie, można zainstalować przegrodę piersiową na podłodze stanowiska. Uniemożliwi ona położenie się zbyt blisko ściany i zabrudzenie powierzchni legowiska.

Zdrowe zwierzęta wstają bardzo szybko – w ciągu 5-6 sekund, kładą się w ciągu 15-20 sekund. Bydło wykazujące dolegliwości ze strony aparatu ruchu lub korzystające ze źle zaprojektowanych legowisk opóźnia ten proces, dzieląc go na fazy. Modyfikacje zachowania towarzyszącego czynności kładzenia się i wstawania świadczą o niekomfortowych warunkach odpoczynku zwierząt. Siedzenie na kończynach miednicznych jak pies lub wstawanie jak koń, jak również przedłużanie faz kładzenia się i wstawania może być oznaką zbyt twardego podłoża lub braku odpowiedniej ilości miejsca na wahadłowe ruchy głową przy tych czynnościach. Podobnie jest z kładzeniem się na legowiskach głową w kierunku korytarza gnojowego (ryc. 3). Zwiększa to nakład pracy związany z oczyszczaniem legowisk przez obsługę.

Krowy wykazujące takie zachowanie prawdopodobnie jeszcze jako jałówki leżały w zbyt szerokich boksach, obecnie, chcąc uniknąć niewygodnych, a nawet bolesnych elementów legowiska lub nienaturalnego wstawania, wykorzystują wyuczone wcześniej zachowanie.

Wspomniane już leżenie na korytarzu gnojowym (ryc. 4), w odchodach, zwłaszcza latem, może oznaczać podwyższoną temperaturę ciała. Powodów takiego zachowania może być wiele i często nie udaje się ich do końca ustalić. Niektóre zwierzęta wykształcają takie zachowanie na skutek wychowu w zimnych pomieszczeniach – kładąc się w fermentujących odchodach w kojcach o głębokiej ściółce, znalazły sposób na zmniejszenie dyskomfortu przeciągów. Następnie krowy adaptują zachowanie, które wcześniej przynosiło komfort, do nowych warunków otoczenia. Inne nie nauczyły się odpoczywać w boksach legowiskowych po przeniesieniu ich z kojców grupowych dla jałówek do obory produkcyjnej dla krów. Najczęściej jednak boksy dla jałówek są zbyt szerokie, niedopasowane do ich wielkości, przez co kładą się one w nich na wiele sposobów. Po przeniesieniu do „porodówki”, gdzie na wycielenie oczekują także wieloródki, część zwierząt, nie czując się bezpiecznie w nowym środowisku, kładzie się w taki sposób, by móc w każdej chwili opuścić boks, gdyby pojawił się osobnik dominujący. Uwagę powinno też zwrócić kładzenie się w znacznym oddaleniu od grupy, wskazujące na jakąś dolegliwość, dyskomfort socjalny lub poród.

W oborze uwięziowej źle dobrana uwięź lub legowisko o nieodpowiedniej długości często zmuszają zwierzę do leżenia w jednej tylko pozycji. Zachowaniem świadczącym o odczuwaniu bólu i frustracji jest przyciskanie nasady śluzawicy albo czoła do elementów wygrodzeń i wyposażenia lub też opieranie się o nie, o ściany, a także o inne zwierzęta.

Do zachowań komfortowych należy również pielęgnacja ciała. Bydło wylizuje się, ociera i czochra o wygrodzenia w oborze i czochradła. Cielę i dorosłe zwierzę jest w stanie dosięgnąć racicą kończyny miednicznej w okolicę głowy lub też drapać głowę o kończyny piersiowe. Jeśli zwierząt nie poddano dekornizacji, wykorzystują rogi do drapania boków i częściowo zadu. Rejon łopatek, kłębu i grzbietu pozostaje poza ich zasięgiem, co stanowi pretekst do interakcji społecznych, podczas których zaprzyjaźnione i spokrewnione osobniki wzajemnie się wylizują. W oborach montuje się specjalne czochradła bierne i mechaniczne, by zwierzęta mogły pielęgnować niedostępne obszary ciała. Krowy bardzo chętnie korzystają z automatycznych szczotek, wprawianych w ruch poprzez ich trącenie. Swobodny dostęp do czochradeł ogranicza niszczenie sprzętu i wygrodzeń w oborze. Ponadto, oprócz utrzymania skóry i sierści w dobrym stanie, czochranie poprawia także samopoczucie zwierząt, uspokaja je, usprawnia krążenie i daje im zajęcie. Bydło na pastwisku przeznacza na pielęgnację ok. godziny dziennie (6). Warto zaznaczyć, że pielęgnacja ciała w postaci nadmiernego wylizywania się jest zachowaniem przeorientowanym, tzn. zwierzę próbuje zrekompensować sobie brak możliwości podjęcia innych naturalnych czynności. Na przykład krowa uwiązana pomiędzy dominującymi osobnikami, nie mogąc korzystać z poidła lub legowiska wtedy, gdy ma taką potrzebę, zastępuje ją nadmiernym wylizywaniem się. Zwykle jednak błyszcząca sierść jest oznaką zdrowia i dobrego samopoczucia.