Chirurgiczne usunięcie gonad (gonadektomia, kastracja) pozostaje najpopularniejszą metodą trwałej antykoncepcji. Jest formą sterylizacji, czyli uczynienia osobnika niepłodnym. Jej niezaprzeczalną korzyścią jest zmniejszenie liczby zwierząt bezdomnych, w tym przebywających w schroniskach. W Polsce coraz więcej schronisk przeprowadza akcje kastracji i nie oddaje zwierząt niekastrowanych do adopcji. Postępowanie to jest z pewnością słuszne, biorąc pod uwagę zwiększającą się populację psów i kotów oraz koszty związane z obsługą schronisk, jakie ponosi budżet państwa lub budżety samorządowe, a tym samym społeczeństwo.

Kastracja ma charakter nieodwracalny, co oznacza, że jej skutki bywają długofalowe, z drugiej zaś strony niekiedy pojawiają się jako odległe w czasie od samego zabiegu. Mogą odnosić się do układu rozrodczego, często jednak dotyczą innych narządów. Kastracja może spowodować zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla organizmu zwierzęcia. Wśród korzyści należy wymienić wyeliminowanie lub spadek ryzyka zachorowania na choroby układu rozrodczego, takie jak nowotwory i torbiele jajnika, zespół EPC (endometritis pyometra complex) i nowotwory gruczołów sutkowych u samic oraz choroby jąder i gruczołu krokowego u samców. Kolejnymi pożytecznymi skutkami są: brak ryzyka zaburzeń porodowych i poporodowych (trudny poród, poporodowe zapalenie macicy, zapalenie gruczołów sutkowych), wyeliminowanie chorób hormonozależnych, takich jak wypadnięcie pochwy u suk, fibroadenomatoza kotek czy ciąża urojona, niebędąca chorobą per se, ale czasem przybierająca patologiczne nasilenie. Ponadto dochodzi do wstrzymania lub ograniczenia niechcianych zachowań zwierząt związanych z płcią. Kastracja między innymi niweluje znakowanie moczem, obskakiwanie innych zwierząt lub ludzi, niektóre formy agresji, włóczęgostwo czy kłopotliwe przejawy rui w postaci plamienia u suk lub głośnej wokalizacji u kotek.

Ryc. 1. Miejscowe zmiany w linii szwu po owariohisterektomii.

Szczególną korzyścią wynikającą z owariektomii jest profilaktyka nowotworów gruczołów sutkowych. U suk kastrowanych przed osiągnięciem dojrzałości płciowej ryzyko wystąpienia guzów sutka spada o 95%, podczas gdy suki kastrowane po pierwszej cieczce są narażone na ryzyko tej choroby w granicach 8%, a po drugiej cieczce w mniej więcej 26%. Gonadektomia wykonana w późniejszym czasie powoduje, że prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwory sutka jest porównywalne z tym u suk niekastrowanych (24, 25).

Łagodny rozrost gruczołu krokowego jest stwierdzany powszechnie u psów w starszym wieku. Występowanie tej choroby szacuje się na 50% u psów powyżej 4. roku życia i aż na 70-80% u psów starszych niż 6 lat (1, 39). W badaniach przeprowadzonych na psach rasy beagle, już u 16% zwierząt w wieku 2 lat zauważono zmiany histologiczne charakterystyczne dla łagodnego rozrostu stercza (16). U psów kastrowanych choroba prawie nie występuje, a poza tym sama kastracja jest elementem leczenia łagodnego rozrostu gruczołu krokowego.

Kolejną wymierną korzyścią wynikającą z gonadektomii jest wydłużony czas życia zwierząt kastrowanych w porównaniu z niekastrowanymi (27, 28). W niektórych regionach świata, zwłaszcza w USA, propagowana jest wczesna kastracja psów i kotów jako metoda bezpieczna i nieprzynosząca istotnych negatywnych konsekwencji (22, 34).

Z drugiej strony jednak należy liczyć się z pewnymi ujemnymi następstwami gonadektomii, która w pewnych kręgach społeczno-kulturowych jest nawet uważana za nieetyczną (27). Obok możliwych powikłań podczas znieczulania i samego zabiegu chirurgicznego, niepożądane skutki uboczne kastracji obejmują szereg zaburzeń będących głównie skutkiem niedoboru hormonów steroidowych pochodzenia gonadowego (24, 25).

Zaburzenia rozwojowe

Dojrzałość płciowa następuje u obu płci w wieku przeciętnie 6-8 miesięcy, a u osobników należących do ras późno dojrzewających może być przesunięta nawet do 21 miesięcy u kotów i 24 miesięcy u psów. U samców kastracja przed dojrzałością płciową powoduje niedobór androgenów przyspieszających kostnienie nasad kości długich (przez osadzanie się wapnia i zwyrodnienie chondrocytów). Niedobór androgenów jest zatem przyczyną dłuższego wzrostu kości. Przeprowadzenie zabiegu u psów w wieku 7 tygodni i 7 miesięcy spowodowało przedłużenie wzrostu kości o odpowiednio 4 i 3 miesiące w stosunku do zwierząt niekastrowanych i zwiększenie długości kości promieniowej i łokciowej (szczególnie u kastrowanych w młodszym wieku). Orchiektomia kotów niedojrzałych również prowadzi do wydłużenia kości promieniowych o 9-13% w stosunku do zwierząt niekastrowanych (26). Obserwowano także niedorozwój prącia, w tym kości prącia i napletka (27, 29).

Stwierdzono, że średnica żołędzi prącia u dorosłych psów, które zostały wykastrowane w wieku 7 tygodni, wynosiła średnio 11,1 ± 1,0 mm i była istotnie mniejsza niż u tych, które poddano zabiegowi w wieku 7 miesięcy (16,3 ± 0,5 mm) oraz niekastrowanych (21,0 ± 2,2 mm) (29). Istnieje też pogląd, że u kastrowanych kocurów nasila się zagrożenie chorobami dróg moczowych, podczas gdy inni autorzy kwestionują wpływ wczesnej kastracji na powstanie zespołu urologicznego kotów na podstawie braku różnic w średnicy cewki moczowej w porównaniu z kocurami niekastrowanymi (15). Przypuszcza się, że kastracja, szczególnie przed dojrzałością płciową, może też być przyczyną dermatoz na tle hipoandrogenizmu (3).

U samic swoistym zaburzeniem jest niedorozwój sromu, prowadzący w przyszłości do zapalenia, ograniczonego z reguły do zewnętrznych narządów płciowych. Szczególną jego formą jest tzw. zagłębiony lub schowany bądź odwrócony srom (ang. recessed, hidden, inverted vulva). W takim przypadku srom jest otoczony przez okalające go grube fałdy skórne, przez co wydaje się wciśnięty w głąb otaczających tkanek. W powstałych w ten sposób zachyłkach gromadzą się zanieczyszczenia i mocz, co przy udziale bakterii prowadzi do zapalenia skóry, a także przedsionka pochwy i czasem pochwy. Sytuacja ta usposabia do przewlekłych zakażeń dróg moczowych. Często towarzyszy jej podrażnienie tej okolicy i nietrzymanie moczu. Po wyleczeniu zapalenia dokonuje się resekcji okołosromowych fałdów skórnych, co likwiduje problem.

Uważa się, że do tego zaburzenia rozwojowego sromu predysponuje sterylizacja przeprowadzona u suk młodocianych, a także otyłość. Należałoby zatem brać to pod uwagę jako potencjalny uboczny skutek młodzieńczej owariektomii. Warto też zaznaczyć, że zapalenie pochwy u zwierząt dorosłych także stwierdza się częściej u osobników sterylizowanych. Natomiast u suk kastrowanych w wieku dojrzałym obserwuje się zmiany zanikowe sromu (27).

Ryc. 2. Orchiektomia powoduje niedobór androgenów.

Nietrzymanie moczu (incontinentia urinae)

Problem ten zdecydowanie częściej występuje u suk kastrowanych, zwłaszcza gdy zabieg był wykonany w młodym wieku. Dodatkowymi czynnikami zwiększającymi ryzyko choroby są duża masa ciała (> 20 kg) oraz predyspozycja rasowa (bokser, doberman, sznaucer olbrzym, seter irlandzki, rottweiler, spaniel, wyżeł weimarski, owczarek staroangielski). Nie do końca poznany jest natomiast mechanizm odpowiedzialny za wystąpienie tego stanu. Przypuszcza się, że może tu mieć wpływ wzmożone wydzielanie gonadotropin po kastracji i zmiany w napięciu mięśniowym, w tym zwiotczenie mięśnia zwieracza cewki moczowej (28). W leczeniu tego typu nietrzymania moczu stosuje się leki usprawniające działanie zwieracza, takie jak fenylopropanolamina, estrogeny, efedryna lub długo działające preparaty GnRH, które obniżają stężenie gonadotropin.

Nietrzymanie moczu jest rzadko występującym następstwem kastracji u samców. Leczy się je za pomocą testosteronu, np. u dużych psów stosuje się implanty depotestosteronu co 3-4 miesiące (8).

Otyłość