Powszechnie uważa się, że zwierzęta kastrowane, zarówno samce, jak i samice, są narażone na obniżenie poziomu przemiany materii i energii oraz nadmierny wzrost masy ciała. Ponad 50% psów po gonadektomii opisuje się jako otyłe (28). Według innych danych u kastrowanych dorosłych psów stwierdzono uboczne skutki zabiegu, takie jak wzrost masy ciała (47%), zwiększony apetyt (25%), obniżenie się aktywności (21%), przy czym zaistniała istotna zależność między zwiększonym apetytem i wzrostem masy ciała. Wzrost apetytu może być skutkiem spadku stężenia testosteronu – hormonu stymulującego lipolizę, zatem pozbawienie zwierzęcia jego głównego źródła może prowadzić do wewnątrzkomórkowego odkładania się tłuszczu. Możliwe jest ponadto bezpośrednie działanie testosteronu na ośrodek apetytu w mózgu (17).
Cukrzyca
U samic aktywność gonad (w fazie progesteronowej) stymuluje hiperglikemię, a owariektomia przeciwdziała cukrzycy przez pozbawienie organizmu podstawowego źródła progesteronu, będącego jednym z hormonów obniżających wrażliwość na insulinę. Z kolei kastrowane samce są bardziej narażone na cukrzycę. Ryzyko jej wystąpienia jest wyższe niż u osobników niekastrowanych, co jest prawdopodobnie związane z postępującą otyłością tych zwierząt (24). U kastrowanych kotów ryzyko wystąpienia cukrzycy zwiększa się nawet 9-krotnie. Także u tego gatunku przypuszcza się, że ma tu znaczenie ich skłonność do otyłości (28).
Nadczynność nadnerczy
U kastrowanych fretek zauważono tendencję do chorób nadnerczy. Gruczoły te ulegają przerostowi lub dochodzi do rozwoju nowotworów, przy czym wykazano liniową korelację między wiekiem, w jakim przeprowadzono zabieg, a czasem rozpoznania choroby (10, 31). U psów i kotów podobnych zmian dotychczas nie opisywano.
Niedoczynność tarczycy
Wskazuje się, że gonadektomizowane suki i psy są bardziej narażone na niedoczynność tarczycy (5, 23, 25, 30, 35, 36). Badania epidemiologiczne obejmujące ponad trzy tysiące psów z hipotyroidyzmem wykazały istotnie zwiększone ryzyko tej choroby u zwierząt sterylizowanych (19). Tendencję taką potwierdzają też badania własne w zakresie morfologii i mikrostruktury tarczycy. Współczynniki masy i objętości okazały się niższe (p ≤ 0,05) u samców kastrowanych w porównaniu z niekastrowanymi. Ponadto wykazano wpływ wieku zwierzęcia na te wskaźniki u samców niekastrowanych. Wraz ze wzrostem wieku spadała wartość współczynników masy i objętości.
Wyniki badań wskazują zatem na skłonność do zmniejszania się tarczycy po gonadektomii u samców. Ocena wpływu zabiegu jest jednak utrudniona z powodu tendencji do zmniejszania się gruczołu wraz z wiekiem zarówno u osobników kastrowanych, jak i niekastrowanych (11). Na poziomie komórkowym obserwowano zdecydowanie więcej pęcherzyków tarczycy z nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym u suk niekastrowanych w porównaniu z kastrowanymi. Z kolei pęcherzyków z nabłonkiem jednowarstwowym płaskim było więcej w tarczycach samic kastrowanych, co wskazuje na obniżoną czynność tyreocytów po owariektomii (13). Wcześniej w badaniach u gryzoni wykazano cechy zaniku tarczycy na poziomie strukturalnym i ultrastrukturalnym jako skutek gonadektomii (6, 20).
W badaniach hormonalnych stwierdzono niższe stężenie krążącej wolnej tyroksyny (fT4) u gonadektomizowanych samic i samców (12). Ponadto za pomocą badań immunohistochemicznych wykazano statystycznie istotne różnice w ekspresji tarczycowego czynnika transkrypcyjnego-1 (thyroid transcription factor-1, TTF-1) u psów samców. U osobników niekastrowanych nie było przypadków niewystąpienia reakcji, natomiast u kastratów aż 37,5% zwierząt reakcji nie wykazało. Z kolei wyraźna reakcja wystąpiła u 72,7% psów niekastrowanych i tylko 12,5% kastratów. Ponieważ TTF-1 jest czynnikiem aktywującym tyreoglobulinę, tyreoperoksydazę, receptory dla tyreotropiny i proliferację tyreocytów, jego zmniejszona ekspresja może świadczyć o osłabionej aktywności tarczycy u zwierząt kastrowanych (14).
Zaburzenia w obrębie aparatu ruchu
W wyniku kastracji dochodzi czasem do zaburzeń w obrębie układu szkieletowego. Wymienia się zwiększone ryzyko występowania dysplazji stawów biodrowych u osobników obu płci poddanych wczesnej gonadektomii (33) oraz zerwania więzadła krzyżowego przedniego (4, 28, 38). To ostatnie, występujące na poziomie 1,8%, jest bardziej prawdopodobne u samic i samców gonadektomizowanych (27). Podobna sytuacja dotyczy zerwania więzadła krzyżowego tylnego, które notuje się w większym nasileniu o osobników kastrowanych (32). Ostatnio wykazano, że u kotów gonadektomizowanych obu płci stwierdza się zwiększone występowanie zwyrodnienia stawów kończyn i kręgosłupa (2).
Nowotwory
Kastracja, poza zapobieganiem nowotworom, w niektórych przypadkach może predysponować do ich występowania. W jednym z badań zauważono zwiększone ryzyko raka gruczołu krokowego u psów kastratów, sugerując jednocześnie, że sama kastracja nie wywołuje choroby, przyspiesza natomiast rozwój raka. Spośród 56 raków stercza stwierdzonych u badanych psów aż 26 występowało u psów kastrowanych (28, 37). Ponadto kastracja zwiększa ryzyko raka komórek przejściowych pęcherza moczowego. Jest to najczęstszy guz układu moczowego u psów i stanowi 1% wszystkich nowotworów złośliwych, a ryzyko jego wystąpienia u zwierząt kastrowanych wzrasta nawet 2-4-krotnie w stosunku do niekastrowanych (27). Ponadto sterylizowane suki są bardziej narażone na zakażenia dróg moczowych (33).
Kostniakomięsak (osteosarcoma) jest wysoce złośliwym nowotworem rozpoznawanym u 0,2% psów. Ryzyko jego wystąpienia rośnie z wiekiem i prawdopodobnie wraz ze wzrostem masy ciała, gonadektomia zaś zwiększa to ryzyko od 1,3 do 2 razy (27, 28). Także naczyniakomięsak (hemangiosarcoma) zagraża 2,2-5-krotnie bardziej osobnikom kastrowanym w porównaniu z posiadającymi gonady, chociaż nie wyjaśniono bezpośredniej tego przyczyny. U samic po owariektomii częściej też występuje guz z komórek tucznych skóry (27, 28).
Zmiany behawioralne
Kastracja bywa przeprowadzana w celu redukcji niepożądanych zachowań. W jej wyniku doszło do zaniku lub zmniejszenia się nasilenia zaburzeń behawioralnych u 74% psów i 59% suk (7). Według innych obserwacji po orchiektomii u psów doszło do ograniczenia niechcianych zachowań płciowych, agresji pomiędzy samcami, włóczęgostwa i nienormalnego wydalania moczu w mniej więcej 60% przypadków, podczas gdy z kolei u blisko 50% psów po kastracji obserwowano zmniejszoną aktywność (17).
Inne badania wskazują na wzrost pobudliwości po kastracji, co stwierdzono u suk owczarków niemieckich. Badaniu poddano 14 zwierząt, po czym u połowy z nich przeprowadzono owariohisterektomię, by następnie w ciągu 4-5 miesięcy po zabiegu obserwować i porównywać zachowanie się zwierząt w obu grupach. U zwierząt kastrowanych zauważono wspomnianą wyżej zwiększoną pobudliwość, przy czym autorzy sugerowali możliwość wystąpienia także innych zmian behawioralnych, co ma znaczenie szczególnie w przypadku psów użytkowych (9).
Kastracja, która bywa uważana za zabieg zmniejszający poziom agresji, często nie przynosi takiego efektu, a nieraz obserwuje się nasilenie zachowań agresywnych po operacji (17, 21, 27).
Zachowanie płciowe nie zawsze całkowicie zanika. Może utrzymać się zdolność do kopulacji, co sugeruje, że jest to odruch wyuczony o charakterze neurologicznym, niewymagający bezwarunkowo wysokiego stężenia testosteronu, które po kastracji bardzo szybko spada do wartości podstawowych. Natomiast niekompletna kastracja (np. przy wnętrostwie) może pozostawiać silnie wyrażone zachowanie płciowe (obskakiwanie, odruchy kopulacyjne), gdyż jądro zatrzymane w jamie brzusznej, mimo braku normalnej spermatogenezy, ma niezakłóconą zdolność sekrecji testosteronu. Dzięki temu można w celu diagnozowania wnętrostwa lub pokastracyjnej pozostałości fragmentu jądra stosować test stymulacji przy użyciu GnRH (np. gonadorelina w dawce 2,2 µg/kg). Przy obecności tkanki jądrowej stężenie testosteronu we krwi wzrasta po godzinie od wartości normalnych (0,5-5,0 ng/ml) do 3,7-6,2 ng/ml (8).
Kocury w większości zatracają zachowanie płciowe wkrótce po kastracji. Niektóre osobniki z doświadczeniem reprodukcyjnym mogą jednak przejawiać aktywność kopulacyjną przez długi czas po zabiegu, nawet do 3,5 roku. W ejakulatach kastrowanych psów i kotów stwierdzano obecność plemników do 21. i 49. dnia (pozostałe w nasieniowodach), co przy zachowanej aktywności kopulacyjnej może dać szansę zapłodnienia (18).
