Motylica wątrobowa bydła i owiec – diagnostyka laboratoryjna i leczenie

Metody rozpoznawania inwazji motylicy wątrobowej

Do rutynowej diagnostyki przyżyciowej fasciolozy u bydła i owiec stosuje się badanie kału metodą dekantacji. Badanie to pozwala na wykrycie pasożyta dopiero w okresie patentnym, kiedy po 3-4 miesiącach od zarażenia dojrzałe płciowo motylice rozpoczynają produkcję jaj. Ze względu na fakt, że produkcja jaj przez motylice nie jest stała, czułość metody jest stosunkowo niska.

Obecnie wykorzystuje się metodę molekularną – PCR – do wykrywania materiału genetycznego (DNA) F. hepatica zarówno u żywicieli pośrednich, jak i ostatecznych oraz diagnostykę serologiczną inwazji F. hepatica u żywicieli ostatecznych przy wykorzystaniu testu immunoenzymatycznego (ELISA). Wykazano również, że w kale żywicieli ostatecznych możliwe jest wykrycie DNA F. hepatica za pomocą PCR (17). Metoda ta pozwala na wykrywanie form larwalnych F. hepatica u żywicieli pośrednich już 12 godzin po zarażeniu, a u żywicieli ostatecznych – od 8. tygodnia u owiec i od 10. tygodnia u bydła (5). W przypadku testu immunoenzymatycznego (ELISA) u bydła i owiec mogą być wykorzystane zarówno próbki surowicy lub mleka, jak i próbki mleka zbiorczego. Czułość testu ELISA jest bardzo wysoka i wynosi 99,1% u owiec i 100% u bydła, natomiast swoistość wynosi odpowiednio 96,5% i 98,5% (1).

W medycynie człowieka wykorzystuje się diagnostykę serologiczną opartą na badaniach enzymów proteinaz cysteinowych Fasciola hepatica.

Wyniki badań hematologicznych i biochemicznych u zwierząt zarażonych motylicą wątrobową

Długotrwała inwazja motylicy wątrobowej prowadzi do postępującego wyniszczenia zwierząt oraz istotnych zmian w badaniach hematologicznych i biochemicznych. W zakresie badań hematologicznych stwierdzamy obniżenie wskaźników układu czerwonokrwinkowego (liczba erytrocytów, stężenie hemoglobiny i hematokryt) oraz zmiany pośrednich wskaźników układu czerwonokrwinkowego (SOK, SWH, SSH). Wynika to z faktu, że niedojrzałe płciowo motylice, pasożytując w przewodach żółciowych, intensywnie odżywiają się krwią. Konsekwencją ich intensywnego rozwoju jest niedokrwistość (tab. I i II).

W badaniach własnych u owiec dotkniętych przewlekłą postacią motylicy wątrobowej stwierdzono liczbę erytrocytów 1,63-7,91 × 10¹²/l, wartość hematokrytu 3,6-24,6% oraz stężenie hemoglobiny 26-94 g/l. Niskie wartości wskaźników czerwonokrwinkowych u zwierząt przeżuwających zarażonych motylicą są zgodne z doniesieniami innych autorów (6, 12). W wielu badaniach dotyczących inwazji motylicy u owiec podkreśla się występowanie normocytarnej i hipochromicznej niedokrwistości. Wskaźniki czerwonokrwinkowe u owiec zarażonych motylicą wątrobową mają wartość diagnostyczną, jak również prognostyczną. Przyjmuje się, że przy spadku hematokrytu poniżej 13-15% rokowanie jest zazwyczaj niepomyślne.

W przebiegu inwazji dochodzi również do zmiany w obrazie krwinek białych. W dostępnym piśmiennictwie opinie dotyczące zachowania się krwinek białych przy inwazji motylicy wątrobowej są rozbieżne. Najbardziej istotną zmianą oraz szczególnie przydatną w diagnostyce inwazji zarówno ostrej, jak i przewlekłej jest wzrost liczby granulocytów kwasochłonnych (eozynofilia). Prawidłowa liczba eozynofilów waha się w zakresie 2-20% (< 1700 × 10⁹/l) u bydła i < 10% u owiec. Własne obserwacje wskazują, że nie jest to jednak parametr miarodajny. U 10 owiec z przewlekłą motylicą wątrobową eozynofilię stwierdzono tylko w 1 przypadku. To może wskazywać, że w przypadkach przewlekłych, w znacznym wyniszczeniu zwierząt, nie obserwuje się eozynofilii.

W zakresie badania biochemicznego krwi obserwuje się zmiany parametrów uszkodzenia i stanu czynnościowego wątroby, przemiany białkowej oraz mineralnej (4, 10, 11). W przewlekłej inwazji motyliczej dochodzi do uszkodzenia wątroby oraz jej niewydolności (2). Przejawia się to głównie wzrostem aktywności enzymów wątrobowych (AST, GGT, LDH) oraz obniżeniem stężenia albumin i kreatyniny. Najbardziej miarodajny jest wzrost aktywności GGT – enzymu swoistego dla wątroby i dróg żółciowych. Wzrost aktywności AST, GLDH, LDH wskazuje na uszkodzenie miąższu wątroby powodowane przez młode migrujące larwy. Natomiast wzrost aktywności GGT świadczy o wewnątrzwątrobowej cholestazie powodowanej przez dojrzałe pasożyty. Aktywność AST i LDH wzrasta po 4 tygodniach i obniża się do wartości wyjściowych po 16 tygodniach od chwili zarażenia. Natomiast aktywność GGT wzrasta po 9 tygodniach i utrzymuje się na podwyższonym poziomie do 18 tygodni po zarażeniu (3). Określanie aktywności wybranych enzymów pozwala na dobór odpowiedniego środka do zwalczania postaci larwalnych i(lub) postaci dorosłych.

Przewlekła motylica u przeżuwaczy powoduje zmiany wytwórcze w wątrobie. Charakteryzują się one zwapnieniem przewodów żółciowych w wątrobie bydła, ale nie u owiec. Następstwem przewlekłej inwazji jest postępująca niewydolność wątroby. W przypadku przewlekłych chorób wątroby najwcześniej obserwuje się spadek stężenia protrombiny (ze względu na krótki okres półtrwania), fibrynogenu oraz albumin. Natomiast zaburzeniom biotransformacyjnym wątroby towarzyszy obniżenie stężenia mocznika i wzrost stężenia amoniaku we krwi. W rutynowych badaniach laboratoryjnych w przebiegu inwazji stwierdzamy najczęściej obniżone stężenie albumin oraz kreatyniny. Klinicznym objawem obniżonego stężenia albumin we krwi w przebiegu przewlekłej motylicy wątrobowej są obrzęki zastoinowe. U owiec i bydła najczęściej obserwujemy zimne, ciastowate obrzęki w obszarze pomiędzy gałęziami żuchwy (ryc. 1). Większość autorów wskazuje na obniżenie stężenia albumin, podwyższenie stężenia globulin oraz obniżony iloraz albuminy/globuliny jako zmiany typowe dla podostrej i przewlekłej motylicy wątrobowej u owiec, kóz i bydła. Przyczyną niskiego stężenia kreatyniny może być zarówno niedożywienie zwierząt (głodzenie), postępująca utrata masy mięśniowej wywołana niedoborem białka, jak i niewydolność wątroby powodowana przez przewlekłą motylicę. Jednocześnie stężenie kreatyniny uważa się za ważny prognostyczny parametr w leczeniu niedokrwistości towarzyszącej fasciolozie. Matanovic i wsp. (6) u owiec doświadczalnie zarażonych motylicą wykazali wzrost stężenia globulin, spadek stężenia BUN (blood urea nitrogen) oraz spadek aktywności AST.

W badaniach własnych w przebiegu przewlekłej motylicy nie obserwowano zmian w stężeniu bilirubiny całkowitej. Atypową zmianą w przewlekłej motylicy owiec był wzrost stężenia mocznika oraz obniżenie stężenia globulin we krwi.

Specjalistyczne badania wykazały u owiec z przewlekłą motylicą zmiany parametrów stresu oksydacyjnego (wzrost stężenia malonylodialdehydu, zmniejszone stężenie askorbinianu oraz glutationu) (12).

Problemy leczenia inwazji motylicy wątrobowej

W profilaktyce i leczeniu motylicy u owiec zaleca się z jednej strony ograniczenie do minimum możliwości zarażenia się postaciami larwalnymi, a z drugiej zwalczanie dorosłych przywr w ciele żywiciela. W rolnictwie stosuje się odpowiednie zabiegi agrotechniczne, zmierzające do uregulowania stosunków wodno-powietrznych łąk (melioracje) oraz do zmniejszenia liczebności populacji błotniarki moczarowej (pestycydy, nawożenie). W profilaktyce choroby motyliczej zaleca się pojenie zwierząt na pastwisku wodą ze studni lub wodociągu przy jednoczesnym ograniczeniu dostępu do wody z naturalnych zbiorników, zwalczanie żywicieli pośrednich (ślimaków) oraz przeznaczanie siana z podmokłych łąk na sianokiszonkę.

Wobec oporności przywr na niektóre substancje (triklabendazol) oraz niewielkiego wyboru swoistych środków służących do zwalczania motylicy wątrobowej zaleca się opracowanie specjalnego schematu postępowania, który uwzględnia za każdym razem inny preparat (zmiana substancji czynnej) w zależności od okresu występowania choroby (9, 14, 15). W leczeniu motylicy stosowane są preparaty oparte na pojedynczym lub skojarzonym działaniu kilku substancji czynnych (tab. VI). Przykładem preparatu skojarzonego zarejestrowanego w kraju jest Closamectin Pour on (ScanVet). Preparaty dostępne w Polsce zostały przedstawione w tab. V. Tab. IV przedstawia schemat zwalczania motylicy u owiec w zależności od okresu występowania inwazji. Jak wynika z tab. VI, większość dostępnych preparatów, z wyjątkiem triklabendazolu, działa na dojrzałe postacie motylicy wątrobowej. Terapia inwazji motylicy u przeżuwaczy napotyka jednak na problemy (16). Wynikają one głównie z zakresu działania substancji czynnej, oporności na niektóre leki, małego indeksu bezpieczeństwa, długiego okresu wydalania leku (karencja na tkanki jadalne i mleko). Niektóre z wymienionych preparatów, ze względu na przedłużony okres eliminacji leku z organizmu, nie są zalecane dla krów i owiec mlecznych (Flukiver, Closamectin).