Ektopasożyty bytujące na zwierzętach domowych mogą być wektorami chorób o etiologii zakaźnej bądź pasożytniczej. Są to zarówno choroby zwierząt, jak i zoonozy stanowiące zagrożenie dla zdrowia publicznego. Tłumaczy to, dlaczego tak ważnym wyzwaniem stojącym przed lekarzem weterynarii jest zwalczanie inwazji stawonogów pasożytujących na psach i kotach, takich jak kleszcze i pchły, oraz zapobieganie im. Celem artykułu jest przegląd wybranych substancji czynnych stosowanych w zwalczaniu ektopasożytów u małych zwierząt.

Wstęp

Najbardziej istotnymi ektopasożytami stanowiącymi zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi są kleszcze. W Polsce z punktu widzenia medycyny i weterynarii najważniejsze są kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) oraz kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Mogą one żerować na wielu gatunkach ssaków oraz zostać zawleczone przez swoich żywicieli w miejsca teoretycznie dla nich niedostępne, jak domy czy ogrody. Szczególnym zagrożeniem są miejsca ich endemicznego występowania. Wśród odkleszczowych chorób psów na uwagę zasługują babeszjoza, anaplazmoza (ryc. 1) czy erlichioza. U ludzi kleszcze przyczyniają się do zachorowań na boreliozę oraz odkleszczowe zapalenie mózgu (1). Pchły z rodzaju Ctenocephalides (ryc. 2a, b) są pasożytami ssaków mięsożernych, kopytnych, gryzoni, zajęczaków, szczerbaków, a także ssaków naczelnych. Jednocześnie stanowią wektory niebezpiecznych czynników bakteryjnych, w tym Mycoplasma spp., Rickettsia spp., Yersinia pestis, oraz pasożytniczych – tasiemca psiego (Dipylidium caninum) oraz nicienia Dipetalonema (syn. Acanthocheilonema) reconditum (2).

Fipronil

Fipronil to pochodna fenylpirazolu, insektycyd II generacji (3). W temperaturze pokojowej jest związkiem stabilnym chemicznie, średnio rozpuszczalnym w wodzie oraz dobrze rozpuszczającym się w związkach organicznych. W preparatach weterynaryjnych najczęściej występuje pod postacią kropli w formulacji spot-on do stosowania bezpośrednio na skórę zwierzęcia. Mechanizm owadobójczego/roztoczobójczego działania fipronilu polega na blokowaniu pre- oraz postsynaptycznego przepływu jonów chlorkowych przez błony komórkowe poprzez oddziaływanie na receptory GABA (receptor wiążący kwas γ-aminomasłowy, receptor hamujący). Otwarcie kanałów chlorkowych prowadzi do niekontrolowanego przepływu jonów Cl^- do wnętrza komórki i hiperpolaryzacji błony komórkowej układu nerwowego stawonogów, a w efekcie ich śmierci. Fipronil wykazuje znacznie słabsze powinowactwo do receptorów GABA kręgowców, co czyni go selektywnie toksycznym/bójczym dla pcheł i kleszczy (4). Mimo że jest dobrze rozpuszczalny w tłuszczach, słabo przenika przez skórę. Po podaniu spot-on gromadzi się na łodydze włosa, w warstwie rogowej naskórka oraz gruczołach łojowych (5). Fipronil może powodować skórne reakcje nadwrażliwości objawiające się zaczerwienieniem, świądem, podrażnieniem oraz wyłysieniem w miejscu podania.