lek. wet. mgr inż. zoot. mgr biol. Adam Mirowski

Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia. Prawidłowo ułożona dawka pokarmowa powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Jednym z nich jest witamina E, która zalicza się do najważniejszych antyoksydantów pokarmowych. W artykule opisano zagadnienia związane z witaminą E w żywieniu psów i kotów.

Witamina E należy do witamin rozpuszczalnych w tłuszczu. Chroni organizm przed szkodliwym oddziaływaniem wolnych rodników, zapobiegając uszkodzeniom oksydacyjnym makromolekuł komórkowych. Jej działanie nie ogranicza się jednak do hamowania procesów utleniania zachodzących w organizmie. Zapobiega też niepożądanym zmianom powstającym podczas przechowywania karm (12). Witaminę E dodaje się do karm komercyjnych zarówno po to, żeby zaspokoić zapotrzebowanie zwierząt na antyoksydanty, jak i w celu przedłużenia trwałości produktu. Efektem stosowania karm ubogich w witaminę E może być obniżone jej stężenie we krwi. Może to wynikać nie tylko z niskiej podaży, ale także z nasilonych procesów utleniania tłuszczu zawartego w karmie. Tłuszcz utleniony ma bowiem niekorzystny wpływ na stężenie witaminy E we krwi. Jest niepożądanym składnikiem diety, gdyż zwiększa stres oksydacyjny, który przyczynia się do rozwoju różnych chorób. W badaniach przeprowadzonych na szczeniętach wykazano, że taki tłuszcz hamuje wzrost i źle wpływa na kości oraz układ immunologiczny (45).

Zmniejszenie podaży witaminy E powoduje stopniowe obniżanie się jej stężenia w organizmie. W jednych badaniach żywienie psów niedoborową karmą (poniżej 0,08 mg alfa-tokoferolu/kg) spowodowało, że w ciągu dziewięćdziesięciu tygodni stężenie alfa-tokoferolu w osoczu krwi uległo obniżeniu z ponad 20 µg/ml do około 0,1 µg/ml. Po mniej więcej trzech miesiącach wynosiło 50% wartości początkowej. W przypadku tkanki tłuszczowej trwało to cztery miesiące (34, 35). Witaminę E często łączy się z selenem. Obie substancje pełnią bowiem ważne funkcje antyoksydacyjne, a ich niedobór jest przyczyną miopatii. W warunkach eksperymentalnych pierwsze objawy kliniczne wystąpiły po czterdziestu dniach żywienia szczeniąt niedoborową karmą. Obserwowano osłabienie mięśni, obrzęki podskórne, brak apetytu, osowiałość, utrudnione oddychanie, a w końcu śpiączkę. Objawy te nie wystąpiły u szczeniąt, których dawka pokarmowa została wzbogacona w alfa-tokoferol (30 j.m./kg) lub w selen (46).

W literaturze weterynaryjnej udokumentowano przypadki nagłej śmierci w jednej z kanadyjskich hodowli jamników. W badaniach pośmiertnych stwierdzono przede wszystkim zwyrodnienie mięśnia sercowego. Psy te były żywione karmą kupowaną w dużych workach. Zwrócono wówczas uwagę, że długotrwałe przechowywanie takich karm może spowodować utratę witaminy E, co może być przyczyną jej niedoboru u zwierząt (11). Opisano też przypadek miopatii u kota, która była wywołana niedoborem witaminy E. Dieta kota składała się prawie wyłącznie z gotowanej ryby. Zwierzę wykazywało obrzęk mięśni kończyn. Objawy kliniczne ustąpiły po zastosowaniu prawidłowej diety, która uwzględniała suplementy mineralne i witaminowe. W ciągu dwóch tygodni pacjent odzyskał sprawność kończyn (4).

Niedobór witaminy E może doprowadzić do uszkodzenia siatkówki. Podawanie witaminy E psom żywionym karmą niedoborową w selen może zapobiec rozwojowi zmian patologicznych w siatkówce (39). Opisano przypadki zwyrodnienia siatkówki związanego z niedoborem witaminy E u psów myśliwskich. Niedobór był spowodowany karmieniem psów resztkami ze stołu. Chore psy miały obniżone stężenia witaminy E we krwi i w tkankach. Były one niższe o 10-40% od stężeń notowanych u zdrowych osobników. Towarzyszyła temu powolna utrata wzroku (3). Niedobór witaminy E powoduje pogorszenie funkcjonowania układu immunologicznego i zaburzenia rozrodu (5, 19, 20). Zbyt niska podaż tej witaminy i nadmiar wielonienasyconych kwasów tłuszczowych mogą doprowadzić do zapalenia tkanki tłuszczowej (29). Wielonienasycone kwasy tłuszczowe są podatne na utlenianie. Wzbogacając dietę w te kwasy, zwiększa się także ilość witaminy E. Niewykluczone jednak, że nie zawsze jest to konieczne (21).

Ryc. 1. Wysiłek fizyczny może spowodować znaczne obniżenie się stężenia witaminy E we krwi.

Zawartość witaminy E w organizmie zależy od profilu kwasów tłuszczowych dawki pokarmowej. Koty żywione karmą zawierającą tłuszcz obfitujący w długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 (karmą z olejem rybnym) mają niższe stężenie alfa-tokoferolu w surowicy krwi w porównaniu z kotami otrzymującymi pokarm zawierający tłuszcz bogaty w wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-6. Towarzyszy temu podwyższone stężenie substancji wskazujących na nasilony stres oksydacyjny. Taka sytuacja może mieć miejsce nawet w przypadku niższej podaży tłuszczu i wyższej podaży witaminy E. Obserwacje te mają duże znaczenie praktyczne, gdyż oleje rybne są popularne w żywieniu kotów (49). Kocięta żywione wyłącznie sardynkami miały znacznie niższe stężenie alfa-tokoferolu w osoczu krwi niż kocięta otrzymujące puszkowaną karmę komercyjną zawierającą tłustą rybę. U kociąt tych rozwinęło się zapalenie tkanki tłuszczowej (10).

Psy w podeszłym wieku żywione karmą, w której stosunek kwasów tłuszczowych n-6/n-3 wynosi 1,4 : 1, mają o 20% niższe stężenie alfa-tokoferolu w osoczu krwi w porównaniu z psami otrzymującymi karmę, w której ten stosunek wynosi 31 : 1. Jednocześnie stwierdza się u nich większe nasilenie peroksydacji lipidów (51). Zauważono jednak, że stężenie alfa-tokoferolu wyrażone w odniesieniu do stężenia lipidów nie zależy od stosunku kwasów tłuszczowych n-6/n-3 (14). Przeprowadzono też badania, według których efektem wysokiej zawartości średniołańcuchowych triglicerydów w diecie psów jest znacznie wyższe stężenie witaminy E w surowicy krwi (40).

Stężenie witaminy E we krwi zmienia się wraz z wiekiem. W badaniach przeprowadzonych na psach rasy labrador retriever wykazano, że jest niższe u starszych osobników. Stwierdzono ponadto, że długotrwałe umiarkowane ograniczenie ilości podawanego pokarmu wiąże się z niższym stężeniem witaminy. Nie odnotowano natomiast istotnych różnic między samicami a samcami (43). Zmiany zawartości witaminy E we krwi obserwuje się u suk ciężarnych. W niektórych okresach ciąży stężenie tej witaminy jest obniżone (48).

Ryc. 2. Witamina E ma kluczowe znaczenie zwłaszcza w przypadku dużej podaży długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które występują między innymi w tłuszczu rybnym.

Stężenie witaminy E we krwi może ulec obniżeniu w wyniku wysiłku fizycznego. W jednych badaniach średnie stężenie alfa-tokoferolu w surowicy krwi chartów przed biegiem przekraczało 12 mg/l, a po biegu było niższe niż 7 mg/l. Po siedmiodniowej suplementacji wartości te wynosiły odpowiednio ponad 26 i prawie 30 mg/l. Suplementacja może znacznie zwiększyć stężenie alfa-tokoferolu we krwi i zapobiec jego obniżeniu się na skutek szybkiego biegu. Może to ograniczyć procesy utleniania. Teoretycznie stwarza się możliwość poprawy wyników i(lub) przyspieszenia regeneracji po ćwiczeniach (42). Wysiłek fizyczny może spowodować znaczne obniżenie się stężenia witaminy E również u psów zaprzęgowych. Towarzyszą temu nasilone procesy peroksydacji lipidów (17). Wykazano związek między stężeniem witaminy E we krwi psów zaprzęgowych a wytrzymałością. W badaniach przeprowadzonych w tym zakresie prawdopodobieństwo ukończenia kilkudniowego wyścigu było prawie dwa razy wyższe w przypadku psów, u których stężenie witaminy E w osoczu krwi przed biegiem przekraczało 40,7 µg/ml (33).

Psom zaprzęgowym często podaje się duże ilości tłuszczu. Takie postępowanie pozwala na poprawę wytrzymałości. Nie odnotowano istotnych różnic w stężeniu witaminy E we krwi psów zaprzęgowych żywionych karmą o wysokiej zawartości tłuszczu lub węglowodanów (37). Psy zaprzęgowe wykonujące wyczerpujący wysiłek fizyczny i żywione karmą bogatą w tłuszcz są narażone na powysiłkową rabdomiolizę. Nie stwierdzono związku między stężeniem witaminy E w osoczu krwi przed wyścigiem a ryzykiem tej choroby (32). Psy zaprzęgowe są narażone na nasilony stres oksydacyjny indukowany wysiłkiem fizycznym. Zainteresowano się więc użytecznością suplementacji witaminy E i innych antyoksydantów w żywieniu tych psów. Dowiedziono, że suplementacja tej witaminy, beta-karotenu i luteiny ogranicza uszkodzenia oksydacyjne DNA i lipoprotein osocza krwi (2). Nie wykazano jednak, aby podawanie witaminy E (457 j.m. dziennie), witaminy C (706 mg dziennie) i beta-karotenu (5,1 mg dziennie) ograniczało wzrost aktywności kinazy kreatynowej we krwi spowodowany wysiłkiem fizycznym (31).

Część badań nad użytecznością witaminy E przeprowadzono na zdrowych zwierzętach niepoddawanych zwiększonemu wysiłkowi fizycznemu. Witamina E chroni przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, które uszkadzają komórki. Uszkodzenia oksydacyjne makromolekuł komórkowych przyczyniają się do starzenia się organizmu i rozwoju różnych przewlekłych chorób. Wzbogacenie karmy w witaminę E może spowodować znaczny wzrost jej stężenia we krwi zarówno u psów, jak i u kotów. Nie zawsze ma to jednak odzwierciedlenie w niższym stężeniu wskaźników peroksydacji lipidów. Dobre efekty można uzyskać, stosując karmę zawierającą 445 i 540 j.m. witaminy E/kg, odpowiednio dla zdrowych dorosłych psów i kotów (18). Wykazano poprawę funkcjonowania układu immunologicznego dorosłych kotów żywionych pełnoporcjową karmą, do której dodano witaminę E w ilości 225 mg/kg suchej masy (30). Korzystny wpływ antyoksydantów na układ immunologiczny może wynikać z ograniczania uszkodzeń oksydacyjnych (16). Opublikowano kilka prac nad wpływem jednoczesnej suplementacji witaminy E i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 na funkcjonowanie układu immunologicznego psów (13, 15, 22). Witamina E należy do składników odżywczych, które mogą łagodzić zaburzenia poznawcze u starzejących się zwierząt (25, 26). Przypuszczalnie suplementacja witamin antyoksydacyjnych może zmniejszyć ryzyko zachorowania na nowotwory, co wynika z ich zdolności do inaktywacji reaktywnych form tlenu (27).

Porównano stężenie witaminy E we krwi psów zdrowych i hospitalizowanych z powodu różnych chorób. Okazało się, że psy chore mają dwa razy niższe stężenie. Jest to związane z nasilonym stresem oksydacyjnym (50). Chore zwierzęta mogą wymagać suplementacji witaminy E. Budzi ona duże zainteresowanie zwłaszcza w przypadku chorób nowotworowych, którym może towarzyszyć upośledzenie mechanizmów antyoksydacyjnych. Można przytoczyć badania, w których porównano stężenia wybranych antyoksydantów i wskaźników stresu oksydacyjnego we krwi psów z nowo zdiagnozowanym chłoniakiem i psów zdrowych. Chore psy przed rozpoczęciem leczenia miały znacznie mniej alfa-tokoferolu i gamma-tokoferolu. Stężenie alfa-tokoferolu wzrosło w okresie remisji. Obniżone stężenia niektórych antyoksydantów są oznaką nasilonego stresu oksydacyjnego (53).

Pewne wątpliwości wzbudza suplementacja witamin antyoksydacyjnych w czasie leczenia chorób nowotworowych. Podejrzewa się bowiem, że mogą one chronić komórki nowotworowe przed zniszczeniem przez chemioterapię lub radioterapię. Badania przeprowadzone na sukach z gruczolakorakiem gruczołu sutkowego nie potwierdziły jednak negatywnego wpływu witamin antyoksydacyjnych na skuteczność chemioterapii (44).

Witamina E należy do składników pokarmowych stosowanych jako uzupełnienie leczenia chorób dermatologicznych (1, 28). U psów z atopowym zapaleniem skóry dochodzi do zaburzenia jej metabolizmu. Efektem jest obniżone stężenie we krwi. W badaniach, w których porównano stężenie witaminy E w osoczu krwi psów chorych i zdrowych mediana stężenia wyniosła odpowiednio 29,8 i 52,9 µmol/l. Różnice te nie mają jednak odzwierciedlenia w zawartości witaminy E w skórze (36).

Wskazuje się na zasadność wzbogacania w witaminę E diety pacjentów z chorobami serca, którym może towarzyszyć nasilony stres oksydacyjny (6, 7, 8, 9, 41). Niskie stężenie witaminy E można zaobserwować u cocker spanieli z centralnym postępującym zwyrodnieniem siatkówki, mimo prawidłowej jej podaży z karmą. Porównano stężenia alfa-tokoferolu w osoczu krwi psów zdrowych i chorych. U psów zdrowych wynosiło 20,2 µg/ml, a u chorych cocker spanieli zaledwie 1,14 µg/ml (24). U większości chorych osobników można uzyskać prawidłowe jej stężenie we krwi, podając 600-900 j.m. alfa-tokoferolu dwa razy dziennie (23). Suplementacja witaminy E znajduje zastosowanie również w żywieniu pacjentów z chorobami wątroby (47, 52). Ponadto wskazuje się na jej zasadność w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów u psów (38).