Wśród chorób zakaźnych skóry zwierząt niewiele informacji dotyczy choroby owiec i kóz, w której przebiegu tworzą się podskórne ropnie. Tę chorobę, o objawach i zmianach podobnych do występujących w serowaciejącym zapaleniu węzłów chłonnych, opisał w 1911 r. u owiec Morel. Na cześć tego odkrywcy nazwano ją chorobą Morela (Morel’s disease). Choroba Morela jest zakaźną i zaraźliwą chorobą owiec i kóz, wywołaną przez beztlenowego gronkowca. W jej przebiegu tworzą się w tkance podskórne ropnie zlokalizowane w sąsiedztwie węzłów chłonnych. Czynnik etiologiczny choroby wyizolowano po raz pierwszy z ropni od młodych owiec w 1920 r. Dopiero jednak w 1985 r. wyizolowanego gronkowca określono jako Staphylococcus aureus subsp. anaerobius (5, 6). O zachorowaniach owiec na chorobę Morela doniesiono z Francji, Hiszpanii, Danii, Węgier, Etiopii, Kenii, Sudanu, Arabii Saudyjskiej, Tunezji, Nigerii, Somali (1, 10). W Polsce pierwsze przypadki choroby Morela w stadach kóz z ropniami podskórnymi opisano w 2006 r. (12).

Etiologia

S. aureus subsp. anaerobius jest Gram-dodatnim ziarniakiem (0,8-1,0 µm), który w preparatach mikroskopowych występuje pojedynczo, w parach lub małych skupiskach podobnych do gron. Daje się on dobrze hodować w warunkach beztlenowych lub mikroaerofilnych w 37°C na podłożach bakteriologicznych wzbogaconych w surowicę, krew lub żółtko jaja kurzego, dając po 1-2 dobach inkubacji drobne nieprzezroczyste kolonie otoczone strefą β-hemolizy. Zarazek wytwarza koagulazę, nie wytwarza katalazy, a także gronkowcowego czynnika zlepnego (5, 6, 7, 11). Charakterystyczną cechą szczepów S. aureus subsp. anaerobius jest obecność genów termostabilnej nukleazy (nuc) (2) i koagulazy (coa) (8), wykrywanych testem PCR. Dotychczas wyróżniono ze względu na powyższe geny trzy genotypy tej bakterii. Zarazek wytwarza fosfatazę zasadową, a większość szczepów fermentuje glukozę, fruktozę, maltozę i sacharozę. Jest wrażliwy na nowobiocynę, penicyliny, cefalotynę, gentamycynę, tetracykliny, chloramfenikol, erytromycynę i wankomycynę. Jednakże struktura ropni utrudnia penetrację antybiotyków do ich wnętrza i osiągnięcie stężenia terapeutycznego (12). Z większą jednak łatwością aniżeli inne drobnoustroje nabywa oporność na chemioterapeutyki. Szczepy S. aureus subsp. anaerobius giną w 60°C po 30 minutach. Długo utrzymują się w substancji organicznej. Są wrażliwe na środki dezynfekcyjne.

Źródła zakażenia i drogi szerzenia

Ryc. 1. Choroba Morela jest zakaźną i zaraźliwą chorobą owiec i kóz, wywołaną przez beztlenowego gronkowca, w której przebiegu tworzą się w tkance podskórne ropnie zlokalizowane w sąsiedztwie węzłów chłonnych.

Najważniejszym źródłem zakażenia S. aureus subsp. anaerobius są zwierzęta chore i nosiciele. Wrotami zakażenia są uszkodzenia ciągłości skóry, takie jak otarcia i rany. Choroba szerzy się przez kontakty bezpośrednie zwierząt. Obserwowano też masowe wystąpienie choroby po strzyży (1)..

Patogeneza i objawy kliniczne

Ryc. 2. Na chorobę Morela najczęściej chorują owce w wieku do 6 miesięcy, chociaż mogą chorować też dorosłe osobniki.

W patogenezie infekcji wywołanej przez szczepy S. aureus subsp. anaerobius ważną rolę odgrywają koagulaza, proteazy i hemolizyna. Dzięki nim zarazek po przedostaniu się do tkanki podskórnej inicjuje tworzenie ropni. Przy wysokiej zachorowalności nie obserwuje się padnięć spowodowanych infekcją. Okres wylęgania choroby wynosi 3 tygodnie (1). Ropnie podskórne są najważniejszym objawem klinicznym choroby. Chore zwierzęta chudną, a ich wzrost ulega spowolnieniu. Niebolesne ropnie, o średnicy od kilku do kilkunastu centymetrów, są zlokalizowane w sąsiedztwie węzłów chłonnych, z reguły przedłopatkowych i podbiodrowych, rzadziej żuchwowych, przyuszniczych i węzłów usytuowanych u nasady ogona. Sporadycznie ropnie występują w sąsiedztwie innych węzłów chłonnych. Skóra nad ropniami uwypukla się. Ropa ma konsystencję gęstej śmietany i barwę kremowożółtą lub zielonkawą. Opisano też przypadki, w których oprócz ropni zlokalizowanych w sąsiedztwie węzłów chłonnych miało miejsce zropienie samych węzłów chłonnych, z których izolowano S. aureus subsp. anaerobius.

Najczęściej chorują owce w wieku do 6 miesięcy, chociaż mogą chorować też dorosłe osobniki (10). Owce starsze, w wieku 1-2 lata, stanowią rezerwuar zarazka (13). Ropnie pękają po 2-3 miesiącach, pojawiają się strupy, które po odpadnięciu nie pozostawiają blizny. Miejsce po odpadniętych strupach pokrywa się włosem. Zarazek wywołuje też chorobę Morela u kóz i jest przyczyną zapalenia ucha zewnętrznego u psów. W Australii opisano u człowieka przypadek posocznicy, zapalenia stawów oraz obecności licznych ropni w płucach, spowodowany przez S. aureus subsp. anaerobius

Zmiany anatomopatologiczne

W tkance podskórnej, najczęściej w okolicy żuchwy i przyusznic, występują różnej wielkości ropnie o grubej ścianie, które nie kontaktują się z okolicznymi węzłami chłonnymi. Ropnie występują rzadziej na szyi, w okolicy podbiodrowej i podkolanowej. Ropnie na przekroju mają budowę koncentryczną (10). Ropa ma konsystencję gęstej śmietany, kolor kremowożółty lub zielonkawy. U części owiec ponadto stwierdza się zmiany w nerkach w formie kłębuszkowego zapalenia, zwyrodnienia kanalików nerkowych, zwyrodnienie wątroby, śródmiąższowe zapalenie płuc z rozrostem tkanki limfatycznej związanej z oskrzelami (1, 3).

Rozpoznanie

Ryc. 3. Niebolesne ropnie, o średnicy od kilku do kilkunastu centymetrów, są zlokalizowane w sąsiedztwie węzłów chłonnych. Ropa ma konsystencję gęstej śmietany i barwę kremowożółtą lub zielonkawą.

Choroba jest mało znana i dlatego rzadko rozpoznawana u owiec, podobnie jak i u kóz. Ze względu na fakt, że podobne objawy kliniczne występują też w innych chorobach owiec, takich jak serowaciejące zapalenie węzłów chłonnych, zakażenia wywołane przez Arcanobacterium pyogenes, S. aureus subsp. aureus, Pasteurella multocida, sporadycznie w zakażeniu wywołanym przez Fusobacterium necrophorum, o rozpoznaniu choroby Morela decyduje wynik badania bakteriologicznego. Pomocny jest też wynik sekcji. W celu izolacji S. aureus subsp. anaerobius wykonuje się posiewy z ropni na podłoża zalecane do izolacji tego drobnoustroju (3). Zarazek identyfikuje się na podstawie badań biochemicznych oraz metod biologii molekularnej polegających na genotypowaniu opartym na reakcji PCR. W celu identyfikacji zarazka jest też wykorzystywana elektroforeza pulsacyjna w zmiennym polu elektrycznym (PFG). Tego typu badania są wykonywane w laboratoriach specjalistycznych.

Zwalczanie choroby

W profilaktyce należy mieć na uwadze endemiczny charakter choroby Morela, który w dużym stopniu utrudnia zwalczanie. W profilaktyce rolę odgrywa kontrola zwierząt nowo wprowadzonych do stad pod względem występowania ropni podskórnych, przestrzeganie higieny przez personel obsługujący zwierzęta, izolacja zwierząt chorych, odkażanie pomieszczeń i przedmiotów używanych w owczarni, a także toaleta ran i otarć skóry. U chorych zwierząt zaleca się drenaż ropni i ich odkażanie, co zapobiega zanieczyszczeniu środowiska zarazkiem obecnym w wydzielinie z pękających ropni (4, 10, 13).