prof. dr hab. Łukasz Adaszek

lek. wet. Łukasz Mazurek

lek. wet. Radosław Janecki

lek. wet. Jacek Kutrzuba

prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk

Bakterie beztlenowe są składnikiem fizjologicznej mikroflory zwierząt i ludzi. Bytują w przewodzie pokarmowym, zasiedlają błony śluzowe jamy ustnej i górnych dróg oddechowych oraz układu moczowo-płciowego. Beztlenowe, Gram-dodatnie ziarenkowce i pałeczki kolonizują przede wszystkim skórę i powierzchnię błon śluzowych jamy ustnej, natomiast pałeczki Gram-ujemne – górne drogi oddechowe, układ pokarmowy i moczowo-płciowy. Drobnoustroje te są zarazkami oportunistycznymi, odpowiedzialnymi za zakażenia endogenne. W przypadku osłabienia miejscowej lub ogólnej odporności immunologicznej, niedotlenienia tkanek, przerwania ciągłości błon śluzowych albo skóry dochodzi do ich namnażania się i infekcji (1).

Istota zakażeń beztlenowych

Zakażenia bakteriami beztlenowymi u zwierząt stanowią istotny, choć często niedoceniany problem. Warunkiem wzrostu wszystkich drobnoustrojów beztlenowych w tkankach jest ich niedotlenienie, czyli spadek potencjału oksydoredukcyjnego (Eh). W tkankach zdrowych potencjał oksydoredukcyjny wynosi od +126 do +248 mV, natomiast w warunkach beztlenowych Eh ma wartość bliską zeru lub ujemną. Bakterie beztlenowe można podzielić na ścisłe beztlenowce (anaeroby bezwzględne), które nie mogą rosnąć w obecności więcej niż 0,5% tlenu, beztlenowce umiarkowane, które są zdolne do wzrostu w środowisku o stężeniu od 2 do 8% tlenu, oraz beztlenowce względne, których wzrost jest możliwy również przy nieznacznym obniżeniu stężenia tlenu. Wśród pospolitych bakterii anaerobowych Gram-dodatnich (typ Firmicutes) rozróżnia się następujące klasy: Bacilli, Clostridia, Mollicutes i Erysipelotrichia (2).

Ryc. 1. Pies z posocznicą na tle Clostridium spp., będącą powikłaniem ropniaka opłucnej.

Z tkanek i narządów małych zwierząt z zakażeniami beztlenowymi najczęściej izolowane są bakterie Gram-ujemne z rodzajów Bacteroides, Porphyromonas i Fusobacterium, oraz Gram-dodatnie Peptostreptococcus, rzadziej Clostridium, Actinomyces, Peptococcus i Prevotella.

Zakażenia bakteriami beztlenowymi mogą dotyczyć zarówno tkanek miękkich, jak i twardych. Często mają charakter infekcji mieszanych, w których obecności drobnoustrojów beztlenowych towarzyszą bakterie tlenowe. W większości przypadków zakażeń powodowanych przez bakterie beztlenowe występuje wysoka gorączka oraz leukocytoza. W ich przebiegu niejednokrotnie stwierdza się obecność wysięku o zapachu gnilnym i martwicę. Z tego typu infekcjami mamy najczęściej do czynienia w przypadku ran kąsanych, złamań otwartych, urazów powodowanych ciałami obcymi, zachłystowego zapalenia płuc, w ropniach narządowych i ropniakach jam ciała, a także w przypadku zakażeń zębów i przyzębia.

Potwierdzenie zakażeń bakteriami beztlenowymi nie jest łatwe ze względu na trudności ich hodowli. Bakterie beztlenowe wymagają obecności czynników wzrostu oraz obniżonego potencjału oksydoredukcyjnego (3). Ponadto cechują się długim czasem wzrostu (hodowla in vitro w temperaturze 37°C trwa zazwyczaj od 48 godzin do kilku dni, a nawet tygodni), materiał z badanych miejsc wymaga odpowiednich metod transportu i przechowywania. Z tych powodów hodowla laboratoryjna beztlenowców jest kosztowna i nierzadko nie przynosi rezultatów. Badania często należy wielokrotnie powtarzać, a każdy posiew niesie ryzyko zanieczyszczenia próbki tlenowcami lub względnymi beztlenowcami, z uwagi na stosowane bogate podłoża hodowlane. Diagnostyka zakażeń powodowanych bakteriami beztlenowymi możliwa jest dopiero po kilku dniach, co opóźnia rozpoczęcie leczenia celowanego (4).

Istotny jest także fakt, że tego typu infekcje przebiegają w wielu przypadkach bardzo szybko, przez co wymagane jest rozpoczęcie natychmiastowej, ratującej życie terapii przeciwbakteryjnej. Z reguły wykorzystuje się chemioterapeutyki o szerokim zakresie działania, takie jak penicyliny potencjalizowane inhibitorem beta-laktamaz (amoksycylina z kwasem klawulanowym), metronidazol, klindamycyna, cefotaksyna czy karbapenemy. W lecznictwie weterynaryjnym najczęściej stosowana jest amoksycylina z kwasem klawulanowym, cechująca się łatwą dostępnością, skutecznością, niską ceną i małą toksycznością, metronidazol lub klindamycyna. Możliwe jest również łączenie antybiotyków wykazujących aktywność w stosunku do bakterii tlenowych z antybiotykami wykazującymi aktywność w stosunku do beztlenowców.

Leczenia nie ułatwia też fakt, że oporność bakterii na środki bakteriobójcze stale rośnie. W ciągu ostatnich trzydziestu lat znacznie zmalała wrażliwość bakterii beztlenowych, zwłaszcza z grupy Bacteroides, na chemioterapeutyki. Pojawiła się oporność nawet na najbardziej aktywne leki, takie jak imipenem, piperacylina-tazobaktam, tygecyklina, ampicylina-sulbaktam oraz metronidazol (4, 5). Obecnie zalecane są dwie metody badania lekowrażliwości bakterii beztlenowych – rozcieńczeń w agarze lub mikrorozcieńczeń w bulionie. Metoda mikrorozcieńczeń nie jest zalecana dla bakterii bardziej wymagających lub wolno rosnących, ponieważ może dawać nierzetelne wyniki z powodu słabego wzrostu mikroorganizmów, co powodowane jest nadmierną ekspozycją na tlen w części procedury. Stąd metoda mikrorozcieńczeń zalecana jest tylko dla bakterii z grupy Bacteroides oraz dla C. perfringens, które rosną stosunkowo szybko (około 48 godzin) i przeżywają ekspozycję na tlen (choć niemożliwa jest ich hodowla w warunkach tlenowych). Metoda rozcieńczeń w agarze nie ma takich ograniczeń i pozwala na badanie wielu gatunków beztlenowych (4).

Postępowanie w zakażeniach beztlenowych u psów i kotów

Postępowanie z pacjentem z infekcjami beztlenowcowymi obejmuje neutralizację toksyn bakteryjnych, zapobieganie miejscowemu namnażaniu się bakterii poprzez zmianę warunków środowiskowych oraz ograniczenie ich rozprzestrzeniania się po organizmie. Neutralizowanie toksyn za pomocą stosowania swoistych przeciwciał ogranicza się do terapii zakażeń wywoływanych przez klostridia (tężec, zatrucie jadem kiełbasianym). Z kolei ograniczenie rozprzestrzeniania się bakterii w organizmie osiągane jest poprzez usuwanie martwych tkanek, drenaż ropni, poprawę krążenia oraz polepszenie utlenowania tkanek. Główną rolą antybiotykoterapii jest ograniczenie szerzenia się infekcji z jej ogniska na inne tkanki i układy.

Leczenie chirurgiczne

Postępowanie chirurgiczne jest niekiedy jedyną formą leczenia zakażeń drobnoustrojami beztlenowymi, w większości przypadków wymaga jednak dodatkowej terapii przeciwbakteryjnej. Obejmuje ono drenaż ropni lub usunięcie martwych tkanek, przez co niszczone jest ognisko zakażenia. W wielu przypadkach bez przeprowadzenia procedur chirurgicznych nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie infekcji. Zakażenie może utrzymywać się w objętych nim tkankach i z czasem prowadzić do ciężkich powikłań.