Jedną z chorób odzwierzęcych podlegających w Europie obowiązkowi rejestracji jest jersinioza, określana jako ostra lub przewlekła choroba powodowana przez pałeczki Yersinia (Y.) enterocolitica lub Y. pseudotuberculosis, wywołujące głównie zapalenie żołądka i jelit oraz zapalenie węzłów chłonnych krezkowych (22). Przyczyną większości przypadków jersiniozy jest Y. enterocolitica, powszechnie występująca w przyrodzie bakteria, której szerokie rozprzestrzenienie wynika przede wszystkim ze znacznej oporności na niekorzystne warunki środowiska, zwłaszcza na niską temperaturę (2, 10, 22).

Optymalne warunki wzrostu Y. enterocolitica to 28°C, jednakże w przypadku tej bakterii możliwe jest też namnażanie w znacznie niższym przedziale temperatur. Oznacza to, że jest ona w stanie przetrwać w produktach przechowywanych w lodówkach lub chłodniach (od -4 do +8°C), gdzie w krótkim czasie staje się florą dominującą nad innymi drobnoustrojami pokarmowymi. W niskich temperaturach Y. enterocolitica wytwarza ciepłostałą enterotoksynę, która jest istotnym czynnikiem odpowiedzialnym za objawy kliniczne jersiniozy i jest oporna na działanie temperatury 121°C przez 30 minut, a w temperaturze 4°C i pH 1-11 nie zmienia właściwości nawet przez 7 miesięcy (5, 11, 16, 17, 19, 22). W związku z wymienionymi cechami zarazka jersinioza jest chorobą częściej występującą w krajach o umiarkowanym klimacie niż w regionach tropikalnych i subtropikalnych, a zakażenia zdarzają się głównie w miesiącach zimowych (2, 7, 9, 10, 23).

Na podstawie różnic w budowie antygenu somatycznego O wyróżniono w obrębie gatunku Y. enterocolitica ponad 70 grup serologicznych. Większość pałeczek Y. enterocolitica chorobotwórczych dla człowieka jest zaliczana do biotypów 2, 3 i 4 oraz grup serologicznych O3, O8, O9 i O5/27. Drobnoustroje te mają plazmidy zjadliwości pYV, które zawierają geny odpowiedzialne za wytwarzanie zewnątrzkomórkowych białek decydujących o inwazyjności tych bakterii oraz o zdolności do namnażania się w makrofagach i fibroblastach. Drobnoustroje wnikają do kępek Peyera, namnażają się w nich, wywołują w jelitach stany zapalne lub przemieszczają się do węzłów chłonnych, gdzie są powodem zmian zapalnych albo przenikają do krwi, wywołując posocznicę (2, 5, 10, 22).

Epidemiologia jersiniozy

Epidemiologia jersiniozy jest złożona i nie do końca wyjaśniona. Wiadomo, że naturalnym rezerwuarem pałeczek Y. enterocolitica są zwierzęta domowe oraz wolno żyjące. Człowiek pełni rolę raczej przypadkowego gospodarza i nie jest niezbędny do utrzymania krążenia zarazka w środowisku. Drobnoustroje powszechnie występują w jamie ustnej i nosogardzieli świń, które są głównym rezerwuarem szczepów patogennych dla człowieka. Objawy choroby występują u nich jednak rzadko, a za dominującą postać kliniczną uważa się występowanie zaburzeń pokarmowych, natomiast nosicielstwo Y. enterocolitica jest u świń dość powszechnym zjawiskiem (2, 3, 6, 8, 10, 22).

Ryc. 1. Istotne źródło zakażeń pałeczkami Y. enterocolitica w chlewni stanowią maciory, natomiast prosięta prawdopodobnie są chronione przez przeciwciała siarowe.

Trudno przedstawić status epidemiologiczny jersiniozy w Polsce, ponieważ łatwiej w literaturze o dane pochodzące z innych krajów. Szczyt liczby izolacji z migdałków podniebiennych świń obserwowano w miesiącach zimowych (styczeń–luty), a drobnoustroje były wykrywane u średnio 15,4% świń. Z wymazów z odbytu Y. enterocolitica izolowano od 12,5% zwierząt. W większości przypadków (73,8%) izolat klasyfikowano jako bioserotyp 4/O3 (8). Podobną sytuację epidemiologiczną jersiniozy obserwuje się w innych krajach o klimacie umiarkowanym i chłodnym, takich jak Dania, Finlandia, Niemcy, USA, Kanada, gdzie Y. enterocolitica izolowano ze średnio 17% próbek surowego mięsa wieprzowego (3, 5, 7, 9, 14, 21).

Badania norweskie w zakresie analizy procesów epidemiologicznych, dotyczące Y. enterocolitica w populacji trzody chlewnej, wykazały obecność tego drobnoustroju aż w 86% ferm tuczu trzody chlewnej (tzw. finisher farms) i w 53% ferm o cyklu zamkniętym, gdzie różne grupy wiekowe zwierząt utrzymywane są w różnych warunkach hodowlanych (21). Podobne badania przeprowadzono w Finlandii, gdzie Y. enterocolitica izolowano od 14% macior i aż od 56% badanych tuczników. Oznacza to, że częściej zakażeniu ulegają tuczniki, a maciory będące nosicielami Y. enterocolitica stanowią istotne źródło zanieczyszczenia chlewni. Mogą przenosić chorobotwórcze szczepy w sposób pośredni na inne świnie i bezpośredni na prosięta (11). Amerykanie, badając występowanie Y. enterocolitica w poszczególnych grupach produkcyjnych świń, stwierdzili najwyższy odsetek zakażeń również u tuczników (10,7%), lecz drugie w kolejności były ciężarne lochy (9,1%). Wśród zakażonych macior karmiących było jedynie 1,4%, natomiast u prosiąt ssących drobnoustrój wyhodowano od mniej niż 1%. Sugeruje to, że lochy najdłużej wykorzystywane w hodowli stanowią stałe źródło zakażeń w chlewni, na które najbardziej podatne są świnie w fazie tuczu. Prosięta prawdopodobnie są chronione przez przeciwciała siarowe (1, 5).

Doświadczalne próby uwolnienia chlewni od Y. enterocolitica nie powiodły się, głównie z powodu szerokich możliwości krążenia bakterii w przyrodzie. Sytuację epidemiologiczną komplikuje fakt, że poza trzodą chlewną bardzo ważnym rezerwuarem są polne i leśne gryzonie, które przyczyniają się do szybkiego rozprzestrzenienia obficie wydalanego z kałem świń zarazka na znaczne odległości (1, 5, 7, 13). Dodatkowo zwalczanie jersiniozy utrudnia powszechne występowanie zakażeń Y. enterocolitica O3 wśród dzikich zwierząt. Drobnoustrój izolowano z 21,2% badanych migdałków podniebiennych dzików odstrzelonych na terenie północno-wschodniej Polski (8). W Bułgarii z próbek pochodzących z tkanek i kału zwierząt dzikich wyizolowano patogenne szczepy Y. enterocolitica O3 w 40,5% przypadków, Y. enterocolitica O5 z 5,4% próbek i tyle samo Y. enterocolitica O8 i O9. Zwierzęta odstrzelono podczas zimowych polowań. Obecność w ich organizmach patogennych szczepów Y. enterocolitica świadczy o ich krążeniu w środowisku Europy, co jest o tyle istotne, że dotychczas serotyp O8 izolowany był głównie w USA i Japonii (13).

Geograficzne rozmieszczenie serotypów Y. enterocolitica

Przez lata panował pogląd, że w Europie przeważają zakażenia wywołane przez Y. enterocolitica O3, rzadziej O9, natomiast w Ameryce Północnej i Japonii przez serotypy O8 i O5/27. Wydaje się, że geograficzne rozmieszczenie serotypów Y. enterocolitica ulega zmianie. Świadczą o tym liczne doniesienia na temat przypadków występowania zakażeń „obcymi” dla danego rejonu serotypami. Faktem jest, że dominującym bioserotypem w Europie jest Y. enterocolitica 4/O3, lecz serotyp O3 jest obecnie rozpowszechniony również w Stanach Zjednoczonych niemal tak jak O8 i niewykluczone, że wkrótce zacznie dominować, natomiast serotyp O8 coraz częściej spotykany jest w Europie, również w Polsce (2, 10, 18, 22).

Badania prowadzone wśród zwierząt dzikich w Bułgarii ujawniły dość częste i niepokojące zjawisko zakażenia mieszanego Y. enterocolitica i Y. pseudotuberculosis (13). Sugeruje to, że dzikie zwierzęta są naturalnym rezerwuarem patogennych szczepów Y. enterocolitica i Y. pseudotuberculosis, co może utrudniać ograniczenie występowania i rozprzestrzenienia zakażeń powodowanych przez ten drobnoustrój.

Jersinioza u ludzi

Do zakażeń u ludzi dochodzi najczęściej drogą pokarmową, przeważnie w wyniku spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego zanieczyszczonych pierwotnie lub wtórnie, a wyjątkowo poprzez uszkodzoną skórę. Przyczyną zakażenia może też być bezpośredni kontakt z zakażonymi zwierzętami. Człowiek od człowieka zakaża się rzadko, najczęściej są to infekcje rodzinne lub szpitalne. W wielu krajach opisywano też zakażenia Y. enterocolitica poprzez transfuzje erytrocytów i płytek krwi (2, 20, 23). Często jersinioza nie jest w ogóle brana pod uwagę w diagnostyce różnicowej, zwłaszcza chorób nieprzebiegających z biegunką. Lekarze medycyny sami przyznają, że wiedza o tej jednostce chorobowej wśród nich jest niewielka (20).

Przebieg zakażenia zależy od takich czynników jak wiek pacjenta, szczep drobnoustroju oraz status immunologiczny. Dwie trzecie przypadków jersiniozy jest stwierdzane u niemowląt i małych dzieci. Kliniczne objawy choroby są bardzo zróżnicowane. W najmłodszej grupie występuje zapalenie żołądka i jelit, które u starszych dzieci może przypominać zapalenie wyrostka robaczkowego. Okres inkubacji jelitowej jersiniozy trwa 3-7 dni, a drobnoustrój wydalany jest z kałem przez 2-3 tygodnie. U nieleczonych pacjentów siewstwo może trwać nawet kilka miesięcy (20, 22, 23). Wszystkie serotypy drobnoustrojów z gatunku Y. enterocolitica, nawet te, które są uważane za warunkowo chorobotwórcze, stanowią duże zagrożenie dla organizmów z upośledzonym układem immunologicznym. Szczególnie niebezpieczne są dla ludzi leczonych chelatami żelaza, z przewlekłą niedokrwistością hemolityczną, cukrzycą, marskością wątroby, ludzi starych i z immunosupresją wywołaną kortykosteroidami, chemioterapią i AIDS. Dla tej grupy drobnoustroje stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo (2, 20, 22).

Y. enterocolitica jest uważana za enteropatogen trzeci pod względem częstości występowania, po Campylobacter jejuni i Salmonella sp. (2, 5, 10, 23). W badaniach obejmujących kilka tysięcy próbek pobieranych od pacjentów z biegunką stanowiły one 15% (20). Zakażenia pokarmowe są głównie diagnozowane w środowisku miejskim, co jest związane prawdopodobnie z przechowywaniem żywności w chłodniach. Natomiast przeciwciała w surowicy częściej stwierdzane są u ludności wiejskiej. Może to wynikać z częstszych bezpośrednich kontaktów z zakażonymi zwierzętami, co niekoniecznie musi wiązać się z występowaniem objawowej jersiniozy (23). W Belgii zakażenia wywołane przez pałeczki Y. enterocolitica występują równie często jak wywołane przez Salmonella sp. lub Campylobacter sp. (2, 20).

Ludzie szczególnie narażeni na zakażenie

Grupę podwyższonego ryzyka zakażeń Y. enterocolitica stanowią hodowcy świń, pracownicy obsługujący chlewnie i tuczarnie, lekarze weterynarii i pracownicy rzeźni, którzy są najbardziej narażeni na zakażenie bezpośrednio od zwierząt i z zanieczyszczonego drobnoustrojem środowiska chlewni bądź rzeźni. Drugą pod względem liczebności zachorowań grupę stanowią konsumenci żywności pochodzenia zwierzęcego (23).