Zachorowania na ospę małpią wzbudzają zainteresowanie epidemiologów, lekarzy medycyny i weterynarii. Przyczyna tych zainteresowań jest co najmniej trojaka. Po pierwsze, z chwilą likwidacji ospy prawdziwej i zaprzestania szczepień ludzi przeciw tej chorobie każdy przypadek choroby przebiegającej wśród objawów ospopodobnych nasuwa podejrzenie ospy prawdziwej i wymaga dogłębnej analizy (17). Po drugie, istnieje zagrożenie wykorzystania do ataku bioterrorystycznego wirusa ospy prawdziwej lub mutanta ospy małpiej o zwiększonej zjadliwości. Po trzecie, ospa małpia jest zaliczana do nowo zagrażających chorób odzwierzęcych, które w sprzyjających warunkach mogą swoim zasięgiem obejmować nowe tereny. Sprzyja temu import oraz utrzymywanie jako zwierzęta towarzyszące tych gatunków, które są źródłem zakażenia wirusem ospy małpiej, szczególnie różnych gatunków gryzoni (6). Z tych względów istnieje konieczność przedstawienia epidemiologii, patogenezy, przebiegu i sposobów zapobiegania tej chorobie. Tym zagadnieniom jest poświęcone niniejsze opracowanie.
Summary
Monkeypox – a threat to human life
Monkeypox is a zoonotic disease caused by the monkeypox virus (Orthopoxvirus group), usually transmitted to humans from rodents, pets and non-human primates. In 1970, monkeypox was reported in humans for the first time. Infection in humans may be acquired through contact or respiratory droplets, the nasopharyngeal, oropharyngeal, or cutaneous route through contacts with the animal’s blood or through a bite. In humans, the signs and symptoms of monkeypox are like those of smallpox, but usually they are milder. The monkeypox causes the lymph nodes to swell. Laboratory diagnosis is important because the monkeypox virus can cause disease that is clinically indistinguishable from smallpox and chickenpox. Currently, there is no proven, safe treatment for monkeypox. Vaccination against smallpox provides protection against human monkeypox infection.
Key words: monkeypox, zoonosis, treatment, prevention
Nowe zoonozy wywołują zarazki, które istniały uprzednio u zwierząt i uzyskały możliwość zakażenia nowych gatunków, łącznie z człowiekiem. Ospa małpia jest chorobą wywołaną przez Orthopoxvirus, o przebiegu ciężkim, która cechuje się wysoką gorączką, wysypką i powiększeniem węzłów chłonnych (1, 6). Grupę podwyższonego ryzyka stanowią lekarze weterynarii, pracownicy ogrodów zoologicznych, sklepów zoologicznych i zwierzętarni, a także właściciele chomików, psów i kotów. W epidemiach ospy małpiej należy liczyć się z możliwością jej szerzenia się na drodze człowiek–człowiek (zakaźności wtórnej).
Epidemiologia
Wirus ospy małpiej wyizolowano po raz pierwszy od małpy Cynomologus z ogrodu zoologicznego w Kopenhadze w 1958 r. (11). Później wykryto wirus u wiewiórek drzewnych (Funisciurus sp.). Epidemie choroby występowały u ludzi w centralnej i zachodniej Afryce i w USA (10, 14), a ostatnio wystąpiły zachorowania na ospę małpią w Sudanie (8). W 1970 r. opisano pierwszy przypadek zachorowania na ospę małpią dziecka w Kongo, a choroba rozprzestrzeniała się zarówno przez kontakty ludzi z zakażonymi zwierzętami, głównie gryzoniami, jak i z chorymi ludźmi (15). Oprócz człowieka choruje wiele gatunków małp nieczłekokształtnych, gryzoni, w tym wiewiórki, szynszyle, myszy pasiaste (Hybomys sp.), szczury, pieski preriowe (Cynomus sp.), wielkoszczury gambijskie (Cricetomys sp.), koszatki (Graphirus sp.), jeżatki afrykańskie (Atherurus sp.) oraz wiewiórki słoneczne (Heliosciurus sp.), a także oposy.
Etiologia i patogeneza
Przyczyną zachorowań jest wirus ospy małpiej (MPV – Monkeypox Virus, rodzaj Orthopoxvirus, Chordopoxvirinae). Do rodzaju Orthopoxvirus oprócz MPV należą wirusy ospy mysiej (ektromelii), krowiej, prawdziwej (Variola maior i V. minor), gerbili (Tetarapox), wielbłądów oraz wirusy krowianki (Lister i Venezuela). Sekwencja nukleotydu centralnego regionu genomu MPV, kodującego najważniejsze enzymy i białka strukturalne wirusa, wykazuje 96,3% identyczności z wirusem ospy prawdziwej człowieka. Wyraźne różnice pomiędzy tymi dwoma wirusami dotyczą regionów kodujących zjadliwość i zakres wrażliwych gospodarzy.
Narządami docelowymi wirusa są: skóra i błony śluzowe, czasem śledziona, migdałki, węzły chłonne, jądra i jajniki. Rzadziej zmiany dotyczą wątroby i trzustki. Po zakażeniu wirus wędruje do okolicznych węzłów chłonnych, gdzie replikuje się w cytoplazmie limfocytów, skąd po kilku dniach wskutek wiremii kolonizuje pozostałe węzły chłonne, śledzionę i szpik kostny. W ciągu 8-23 dni wirusy zakażają komórki drobnych naczyń skóry i błon śluzowych, gdzie namnażają się. Efektem działania wirusów jest grudkowo-pęcherzykowa wysypka na skórze i błonach śluzowych, z czasem przechodząca w wysypkę pęcherzykową, która zmienia się w strupy. W miejscu odpadłych strupów pojawiają się blizny. Ogniska zapalenia i martwicy występują w migdałkach, węzłach chłonnych przewodu pokarmowego, jądrach, jajnikach, wątrobie, nerkach i płucach. Komórki skóry i nabłonek śluzówek ulegają zwyrodnieniu i martwicy, a w cytoplazmie występują ciałka wtrętowe. Duże ilości antygenu wirusowego u chorych piesków preriowych występują na powierzchni komórek zmienionego chorobowo nabłonka spojówek i języka oraz w nabłonku oskrzeli, nieco mniejszą ilość stwierdza się w sąsiadujących ze zmianami makrofagach, fibroblastach i tkance łącznej (1).
Źródła i wrota zakażenia
Źródłem zakażenia i rezerwuarem zarazka są chore zwierzęta, a wśród nich małpy i gryzonie – szczury, myszy, pieski preriowe, wiewiórki (Heliosciurus, Funisciurus). Wrotami zakażenia są rany zanieczyszczone krwią chorych zwierząt lub płynami ciała w okresie wiremii, wysięk ze zmian skórnych, wydzielina z dróg oddechowych w formie aerozolu. W Afryce do zakażenia dochodzi również podczas rozbierania, oprawiania i spożywania tusz zakażonych zwierząt. Choroba szerzy się też drogą kropelkową podczas kontaktów ludzi chorych z ludźmi zdrowymi, a także przez kontakty z bielizną chorych i pomieszczeniami zanieczyszczonymi materiałem ze zmian skórnych (14, 16). Sposoby szerzenia się wirusa ospy małpiej wśród zwierząt nie są w pełni poznane. Zakażenie szerzy się zapewne drogą aerozolową, przez rany skóry i drogą pokarmową. Kwas nukleinowy wirusa wykazano bowiem w zmianach skórnych, moczu, kale, wydzielinie jamy nosowej, ślinie i wydzielinie worka spojówkowego, w zmianach chorobowych w płucach i w jamie gębowej. Zwierzęta wydalają wirus w okresie 1 dnia przed i do 21. dnia po wystąpieniu zmian chorobowych. Koszatki (Graphirus sp.) są zakaźne nawet przez kilka miesięcy. Szczury z rodzaju Cricetomys wydalają wirus przez kilka tygodni (1). Możliwe są też zakażenia ze środowiska zanieczyszczonego wirusem.
Charakterystyka ospy małpiej u zwierząt
W opisie objawów klinicznych i zmian chorobowych ospy małpiej u zwierząt uwzględnia się głównie obserwacje poczynione u piesków preriowych, gryzoni i małp zakażonych na drodze naturalnej oraz na drodze sztucznej (3). Chorują zarówno małpy Starego, jak i Nowego Świata: rezusy (Macacca mulatta), makaki (Macacca fascicularis), pawiany (Papio sp.), szympansy (Pan sp.), orangutany (Pongo sp.), goryle (Gorilla sp.), gibony (Hylobatidae), Cercopithecus hamlyn i sajmiri.
Po zawleczeniu wirusa ospy małpiej w 2003 r. do USA z importami egzotycznych ssaków zachorowania wystąpiły u wielkoszczurów (Cricetomys sp.), wiewiórek (Funisciurus sp.) i koszatek (Graphirus sp.), piesków preriowych (Cynomus sp.), jeży (Atelerix sp.) oraz oposów (Monodelphis domestica). Przeciwciała dla wirusa ospy małpiej występowały u szynszyli (Chinchilla lanigera) i Nasua nasua. W organizmie tych zwierząt nie stwierdzono jednak DNA wirusa ospy małpiej. Istnieją coraz bardziej udokumentowane dane, że gatunki afrykańskich wiewiórek (Heliosciurus, Funisciurus) są głównym źródłem zakażenia i zbiornikiem zarazka.
Okres inkubacji choroby wynosi od 4 do 12 dni u zakażonych eksperymentalnie piesków preriowych, 4-5 dni u wiewiórek. U małp choroba zaczyna się gorączką i wysypką grudkową na skórze o średnicy 1-4 mm, która przekształca się w pęcherze z pępkowatym wgłębieniem na szczycie, a następnie w krosty. W końcu krosta zasycha w postaci strupa, który po odpadnięciu pozostawia bliznowate wgłębienie. Wysypka ospowa występuje najczęściej na skórze twarzy, kończyn, w szczególności dłoni, podeszew i ogona. Część zwierząt choruje tylko wśród objawów skórnych, u części dodatkowo występuje kaszel, wyciek z nosa, powiększenie węzłów chłonnych, duszność, utrata łaknienia, spadek masy ciała, obrzęk okolicy twarzy, owrzodzenie jamy gębowej. Rzadko występują zmiany w narządach wewnętrznych. U małp zakażonych doświadczalnie drogą aerozolową rozwinęło się zapalenie płuc. Mimo dużej zachorowalności większość zwierząt przeżywa chorobę. Najwięcej upadków dotyczy młodych osobników. Choroba ma cięższy przebieg u makaków po zakażeniu szczepami z Konga aniżeli z zachodniej Afryki (3).
Pieski preriowe są bardzo wrażliwe na zakażenie. Chorują wśród objawów gorączki, posmutnienia, spadku masy ciała, kaszlu i wycieku z nosa, wysypki ospowej na skórze, która pojawia się początkowo na głowie i kończynach, a później na tułowiu, oraz owrzodzeń jamy gębowej. Często pierwszym objawem choroby jest zapalenie skóry powiek i spojówek. Węzły chłonne są powiększone w zakażeniach naturalnych, rzadziej w zakażeniach eksperymentalnych. Śmiertelność zależy od szczepów użytych do zakażenia i drogi zakażenia. W zakażeniach szczepami z Kongo przy zakażeniu podskórnym wynosi 50%, przy donosowym 25%. Natomiast w zakażeniach donosowych szczepem z zachodniej Afryki wynosiła 60%. W zakażeniach eksperymentalnych pieski preriowe padają po 1-2 tygodniach przy braku wysypki ospowej na skórze lub błonach śluzowych (18).
Występują wyraźne różnice w obrazie klinicznym ospy u koszatek, szczurów bawełnianych, wiewiórek ziemnych. Większość obserwacji poczyniono u zwierząt zakażonych eksperymentalnie. U koszatek większość zwierząt zakażonych eksperymentalnie pada wśród objawów osłabienia, odwodnienia i zapalenia spojówek. U szczurów bawełnianych po zakażeniu eksperymentalnym rozwija się zapalenie błony śluzowej nosa, spojówek, duszność, kaszel i postępujące wyniszczenie. Po zakażeniu donosowym choroba ma ostry przebieg i pada 50% zwierząt, a po zakażeniu dożylnym – 100% zwierząt. Zakażeniu wiewiórek ziemnych towarzyszy utrata apetytu i osłabienie, a przy zakażeniu szczepami izolowanymi od zwierząt w Kongo – krwawienie z nosa i duszność. Choroba kończy się padnięciem.
U zwierząt oprócz klinicznie jawnego przebiegu występują też zakażenia bezobjawowe.
Na sekcji stwierdza się na powłokach ciała zmiany ospowe o różnym nasileniu, od grudek, poprzez krosty, strupy, do blizn. Niekiedy u zwierząt występuje wieloogniskowe martwicowe zapalenie płuc, jąder oraz powiększenie obwodowych węzłów chłonnych. U makaków po zakażeniu aerozolowym w płucach występują zmiany charakterystyczne dla odoskrzelowego zapalenia płuc, którym niekiedy towarzyszy włóknikowe zapalenie opłucnej i wysięk w worku osierdziowym. U części zwierząt występuje przekrwienie i powiększenie obwodowych węzłów chłonnych, wysypka na skórze twarzy, wrzodziejące zapalenie warg, dziąseł, grudkowo-pęcherzykowe zapalenie gardła lub wrzodziejące zapalenie dotyczące głównie podniebienia twardego, grzbietu języka. Ponadto u części zwierząt występuje zapalenie żołądka, okrężnicy i prostnicy.
