Glikokortykosteroidy (GKS) stanowią jedną z najczęściej używanych grup leków w dermatologii psów i kotów. Ich silne właściwości przeciwświądowe, przeciwzapalne oraz immunosupresyjne wykorzystywane są w leczeniu wielu chorób skóry. Podawane zarówno ogólnoustrojowo, jak i miejscowo, odznaczają się dużą skutecznością, wiążą się jednak również z ryzykiem wielu efektów ubocznych. Niewłaściwe stosowanie tych leków może nasilać ich działania niepożądane, a w konsekwencji prowadzić do poważnych powikłań. W artykule omówiono mechanizm działania GKS oraz zasady ich racjonalnego stosowania.

Mechanizm działania

Działanie glikokortykosteroidów w organizmie odbywa się za pośrednictwem dwóch mechanizmów – genomowego (bezpośredniego i pośredniego) oraz niegenomowego.

Mechanizm genomowy

Po przedostaniu się glikokortykosteroidu do wnętrza komórki dochodzi do jego połączenia się ze swoistym receptorem (GKSR) zlokalizowanym w cytoplazmie. Powstały kompleks hormon–receptor (GKS–GKSR) przenosi się do jądra komórkowego, gdzie przyłącza się do sekwencji regulatorowych DNA. Następstwem tego jest nasilanie lub hamowanie transkrypcji genów kodujących mediatory stanu zapalnego. Taki mechanizm działania GKS określany jest jako genomowy bezpośredni. Glikokortykosteroidy wpływają również na wiele genów bez bezpośredniego oddziaływania na DNA. Odbywa się to poprzez mechanizm genomowy pośredni, w którym kompleks GKS–GKSR wiąże i unieczynnia czynniki pełniące główną rolę w rozwoju procesu zapalnego (3, 7-9). Opisane powyżej efekty GKS związane z wpływem na transkrypcję genów pojawiają się z dużym opóźnieniem. Wynika to z tego, że rozpoczęcie syntezy swoistych białek regulatorowych następuje po upływie co najmniej 30 minut od ekspozycji komórek na GKS, a dopiero potem stopniowo rozwija się ich działanie (3, 7).

Mechanizm niegenomowy

Szybki efekt działania glikokortykosteroidów, obserwowany w ciągu kilkunastu sekund do kilkunastu minut od ich podania, związany jest z mechanizmem pozagenomowym. Stanowi on pierwszy etap działania tych leków, który wzmacnia efekty genomowe występujące w dalszej kolejności (7). Niegenomowe działanie GKS może odbywać się za pośrednictwem receptora zlokalizowanego w błonie komórkowej, rzadziej w cytoplazmie, albo bez jego udziału (3, 7). GKS, łącząc się z receptorem, uruchamia system wtórnych przekaźników, co w konsekwencji zmienia bieg niektórych procesów komórkowych (3). Działanie bez udziału receptorów polega przede wszystkim na bezpośrednim wpływie GKS na właściwości fizykochemiczne błony komórkowej poprzez np. regulację błonowych kanałów jonowych (chlorkowych, wapniowych, sodowo-potasowych), co sprzyja zachowaniu jej ciągłości i płynności. Niegenomowe działanie GKS związane jest także ze wzmacnianiem działania noradrenaliny oraz aktywacją szlaków sygnałowych kinaz (3, 7, 8).