Poród jest zakończeniem pełnoterminowej ciąży, podczas której płody dojrzewają do życia poza organizmem matki. U suk i kotek następuje on zwykle między 58. a 68. dniem po pokryciu, chociaż niekiedy bywają porody wcześniejsze lub późniejsze. Zarówno porody przedwczesne, związane z niedojrzałością noworodków, jak i nadmiernie się opóźniające podnoszą ryzyko strat okołoporodowych. Ponadto w przebiegu porodu mogą wystąpić trudności (dystocia – trudny poród) wymagające udzielenia pomocy położniczej. Wśród przeszkód porodowych wyróżnia się przeszkody pochodzące ze strony matki i ze strony płodu; czasem występują one łącznie. Znaczna część problemów może być rozwiązana metodami zachowawczymi, między innymi postępowaniem farmakologicznym.

Mechanizmy regulacyjne w okresie okołoporodowym

Ryc. 1. Średnie stężenie progesteronu i PGFM w osoczu 6 suk w okresie okołoporodowym.

Tabela I. Stężenie oksytocyny w osoczu krwi (pg/ml) u suk w zaawansowanej ciąży i podczas fazy wypierania płodów (wg Klarenbeek i wsp., 2007)

Od połowy ciąży stężenie progesteronu (P4) stopniowo obniża się i tuż przed porodem spada do wartości podstawowych. W wyniku tego powstają warunki do zwiotczenia i rozwarcia się szyjki macicy oraz wrażliwości myometrium na czynniki kurczące. Mierzone co 3 godziny stężenie P4 we krwi wynosiło w czasie 48, 24, 12 i 3 godzin przed porodem odpowiednio: 2,8, 2,2, 1,0 i 0,7 ng/ml (4). Spadek poniżej 2 ng/ml wiąże się u większości suk z obniżeniem się temperatury ciała. Ten charakterystyczny spadek rektalnej temperatury o 0,5-1°C jest w praktyce położniczej wykorzystywany jako wyraźny objaw zwiastunowy porodu. Czynnikiem luteolitycznym, który powoduje zanikanie ciałek żółtych i przez to zanikanie wydzielania przez nie P4, jest prostaglandyna F2α (ryc. 1). Jej rolę jako jednego z czynników inicjujących poród u suk potwierdzono eksperymentalnie (25). Wyrzut prostaglandyny może być odpowiedzią – podobnie jak u innych zwierząt – na wzrost stężenia kortyzolu (10, 22). Stężenie PGF2α we krwi wzrasta jednocześnie z luteolizą i osiąga najwyższą wartość wraz z pojawieniem się pierwszych widocznych objawów porodu (11). Ten przedporodowy wzrost stężenia PGF2α wynika ze wzmożonej aktywności cyklooksygenazy-2 (COX-2) w komórkach trofoblastu, przy czym spadek stężenia P4 wydaje się czynnikiem sygnalnym, a komórki doczesnej (decidua) odgrywają kluczową rolę w międzykomórkowej wymianie informacji (cell-to-cell cross-talk) (13).

U suk z trudnym porodem (pierwotny bezwład macicy) stężenie metabolitów prostaglandyny F2α (PGFM) wynoszące 23 ± 13 nmol/l było istotnie niższe niż u zwierząt kontrolnych (76 ± 23 nmol/l), podczas gdy stężenie P4 wykazywało tendencję odwrotną (3).

Podczas porodu, zwłaszcza w fazie wypierania płodów, występują skurcze mięśni macicy, które są wywoływane oksytocyną. Jest to neurohormon o budowie nonapeptydu wydzielany w podwzgórzu, głównie w jądrze przykomorowym (nucleus paraventricularis) oraz w niewielkich ilościach w jądrze nadwzrokowym (nucleus supraopticus). Przez układ wrotny przysadki oksytocyna jest doprowadzana do części nerwowej (tylnego płata) przysadki, gdzie jest magazynowana i następnie uwalniana, między innymi na potrzeby akcji porodowej. Progesteron hamuje wydzielanie oksytocyny, podczas gdy estrogeny je wzmagają. Oksytocyna, jak każdy hormon, działa w narządach docelowych tylko wówczas, gdy są one wyposażone w swoiste receptory, z którymi może się wiązać. Stężenie receptorów oksytocynowych w macicy wzrasta wraz z zaawansowaniem ciąży.

Podczas ciąży stężenie oksytocyny we krwi wynosi średnio 3,6 ± 2,1 pg/ml (zakres od 1,2 do 7,4 pg/ml), a w fazie wypierania płodów znacznie wzrasta, wynosząc średnio 12,9 ± 13,9 pg/ml. Występuje też duże indywidualne zróżnicowanie, gdyż szczytowe wartości osobnicze zawierają się między 10 i 117 pg/ml (12). Przykłady dotyczące różnych suk przedstawia tab. I.

Wapń jest jednym z głównych składników mineralnych organizmu. Około 99% zasobów wapnia znajduje się w kościach, reszta zaś głównie we krwi. Mniej więcej połowa wapnia krążącego we krwi występuje w formie zjonizowanej (wapń zjonizowany) i jest aktywna metabolicznie, podczas gdy pozostała część (wapń związany, przede wszystkim z białkami) pozostaje nieaktywna. W praktyce najczęściej oznacza się całkowite stężenie wapnia we krwi (wapń całkowity), tzn. stężenie zarówno wapnia aktywnego (zjonizowanego), jak i nieaktywnego (związanego). Oznaczenie wapnia zjonizowanego powinno nastąpić w ciągu 15 minut od pobrania krwi. Jeżeli to jest niemożliwe, dopuszcza się przechowywanie krwi w lodówce do godziny.

W okresie okołoporodowym wzrasta zapotrzebowanie na wapń w związku z kostnieniem szkieletów płodów, zapoczątkowaniem laktacji oraz wzrostem aktywności błony mięśniowej macicy. Wapń jest pierwiastkiem biorącym udział w przenoszeniu bodźców nerwowych i powstawaniu potencjałów czynnościowych, warunkując prawidłową czynność rozkurczowo-skurczową mięśni poprzecznie prążkowanych i gładkich. W okresie okołoporodowym jony wapnia odgrywają ważną rolę między innymi w kurczliwości mięśniówki macicy. Jest ona związana z impulsywnymi zmianami potencjału błony komórkowej (potencjał czynnościowy). Dochodzi przy tym do wnikania jonów wapniowych do wnętrza komórki i wzrostu ich stężenia. Jony te łączą się z białkiem kalmoduliną. Kompleks wapń–kalmodulina uruchamia reakcje enzymatyczne prowadzące w konsekwencji do skurczu mięśnia. Przy niedoborze wapnia ten proces jest zaburzony.

Indukcja porodu

Polega na farmakologicznej inicjacji porodu w celu zakończenia ciąży. Wskazaniami do takiego postępowania mogą być ciężkie choroby matki związane z ciążą lub przedłużająca się ciąża. Trwają nieustające poszukiwania metody skutecznej, bezpiecznej i pozbawionej działań ubocznych.

U ssaków wydzielanie kortykosteroidów przez nadnercza płodów i ich przenikanie przez łożysko do krążenia matki stanowi biochemiczny sygnał dojrzałości porodowej płodów i jeden z istotnych elementów inicjujących poród. Podawanie egzogennych glikokortykoidów w drugiej połowie ciąży może, zależnie od jej zaawansowania, doprowadzić do poronienia lub porodu (24).

Antyluteotropowe działanie inhibitorów prolaktyny wykorzystuje się u suk do przerywania ciąży w jej drugiej połowie. Powodują one spadek stężenia prolaktyny, a także progesteronu poniżej wartości koniecznej do utrzymania ciąży. Inhibitory prolaktyny, podobnie jak inne środki poronne, mogą mieć też zastosowanie w indukowaniu porodu.

Po 56. dniu ciąży można indukować poród za pomocą PGF2α, co jednak wiąże się z występowaniem niepożądanych objawów ubocznych (drgawki, ślinienie, wymioty, przyspieszenie oddechu i inne) proporcjonalnie do zastosowanej dawki (15). U suk rasy beagle wywołano poród iniekcją 5 µg/kg fenoprostalenu w dawce jednorazowej lub podzielonej na dwie części podane w odstępie godziny (19). W celu minimalizacji objawów ubocznych podjęto próby wywołania porodu za pomocą długotrwałego podawania niskich dawek analogu prostaglandyny. Skutecznie indukowano porody u 4 suk (o średniej masie ciała ok. 30 kg) za pomocą ciągłej aplikacji analogu PGF2α – kloprostenolu – przy użyciu podskórnie wprowadzonej minipompy uwalniającej substancję w dawce 3,5 µg/kg/dzień. Porody rozpoczęły się po 31,5-57 godzinach. U trzech suk konieczne okazało się stymulowanie opóźniającej się akcji porodowej przy użyciu infuzji soli wapnia i wielokrotnych iniekcji oksytocyny (25). Podobne wyniki otrzymano przy zastosowaniu jeszcze niższej dawki, a mianowicie 1 µg/kg/dobę (18).

Ryc. 2. Znaczna część problemów porodowych może być rozwiązana metodami zachowawczymi.

Współcześnie środkiem z wyboru wydaje się aglepriston. Blokując receptory progesteronowe, umożliwia, pomimo obecności krążącego progesteronu, rozpoczęcie akcji porodowej. Baan i wsp. (1) nie stwierdzili statystycznie istotnych różnic w przebiegu porodów indukowanych i spontanicznych. Pewne różnice wykazano w zachowaniu się PGF2α. Stężenie PGFM wzrosło w obu grupach przed porodem, osiągając jednak niższy poziom w grupie suk z porodem indukowanym. Po osiągnięciu najwyższych wartości podczas porodu spadało szybko u suk rodzących spontanicznie, utrzymując się na podwyższonym poziomie po porodach indukowanych (2).

Aglepriston nie wywiera bezpośredniego wpływu na błonę mięśniową macicy, a tylko uwrażliwia ją na działanie naturalnych czynników kurczących, dlatego może być niezbędne dodatkowe stosowanie wspomagających leków w celu kontynuacji porodu lub też zastosowanie innych form pomocy porodowej. U 10 suk rasy beagle indukowano poród iniekcją aglepristonu w dawce 15 mg/kg. Następnie dodatkowo podano po 24 godzinach i kontynuowano w odstępach 2-godzinnych aż do wyparcia ostatniego płodu leki kurczące macicę – u 5 suk analog prostaglandyny F2α – alfaprostol w dawce 0,08 mg/kg (grupa 1), u pozostałych 5 zaś oksytocynę w dawce 0,15 j.m./kg (grupa 2). Poród wystąpił u wszystkich zwierząt, rozpoczynając się średnio po 32 godzinach od iniekcji aglepristonu. Całkowity czas wypierania płodów oraz odstępy pomiędzy poszczególnymi szczeniętami były o połowę krótsze w grupie 2, wynosząc odpowiednio 4,5 i 0,8 godz., w porównaniu z 9,1 i 1,7 godz. w grupie 1 (8).

Ryc. 3. W okresie okołoporodowym wzrasta zapotrzebowanie na wapń w związku z mineralizacją szkieletów płodów oraz zapoczątkowaniem laktacji.