Ultrasonografia jest dynamicznie rozwijającą się gałęzią diagnostyki obrazowej. Pozwala ona na szybką, nieinwazyjną i bezbolesną ocenę budowy tkanek i narządów, a w połączeniu z badaniem doplerowskim kodowanym kolorem i z użyciem fali pulsacyjnej – także na ocenę unaczynienia. Badanie ultrasonograficzne ciężarnej samicy dostarcza lekarzowi weterynarii wielu istotnych informacji, m.in. na temat liczby płodów, pozwala ocenić zaawansowanie ciąży i oszacować termin porodu, wykluczyć obecność niektórych wad wrodzonych płodu, stwierdzić resorpcję zarodka, opóźniony rozwój, hipotrofię płodu, stres lub śmierć płodu.

Cykl płciowy i zapłodnienie

Kotki są samicami sezonowo poliestralnymi, co oznacza, że w czasie sezonu rozrodczego cykl rujowy powtarza się kilkakrotnie. Jego długość wynosi zwykle od 5-8 dni (1), a przy braku owulacji kolejne cykle występują w 4-30-dniowych odstępach. Na półkuli północnej największą częstotliwość występowania cykli rujowych obserwuje się w styczniu i lutym. W kolejnych miesiącach, aż do września i października, częstotliwość ich występowania stopniowo spada (2). U kotki jajeczkowanie jest indukowane podczas krycia, owulacja zachodzi zwykle 24-36 godzin po nim (w niektórych przypadkach do owulacji może także dojść spontanicznie, w wyniku oddziaływania bodźców wzrokowych lub feromonów – konsekwencją tego jest rozwój ciąży urojonej).

Zapłodnienie ma miejsce w jajowodzie. Około 4-5 dni po kryciu zapłodnione komórki jajowe w stadium moruli przechodzą do rogów macicy, gdzie ok. 12.-13. dnia po owulacji dochodzi do implantacji zarodka. Łożysko kotowatych to łożysko popręgowe, prawdziwe (placenta vera), typu śródbłonkowo-kosmówkowego (co oznacza, że krążenie matki i płodu jest rozdzielone przez cztery warstwy tkanek, w konsekwencji możliwość przenikania immunoglobulin matki do krwiobiegu płodu jest bardzo ograniczona). Ciąża trwa zwykle 62-64 dni (1), a średnia liczba kociąt w miocie, według różnych badań, wynosi 3,3-5 i jest zależna od rasy (2).

Metody wykrywania ciąży

Ciążę u kotki można rozpoznać na podstawie omacywania jamy brzusznej, badania rentgenowskiego oraz badania ultrasonograficznego. Istnieją doniesienia o skutecznym wykorzystaniu komercyjnych testów relaksynowych przeznaczonych dla psów (3, 4). Według badań przeprowadzanych na grupie 162 kotów, ich czułość po 28. dniu ciąży wynosiła 100%, natomiast swoistość 95,9% (3).

Omacywanie jamy brzusznej jest szybką i praktyczną metodą wykrywania ciąży. Pęcherze płodowe są najlepiej wyczuwalne pomiędzy 21. a 25. dniem, gdy ich średnica wynosi w przybliżeniu 2,5 cm. Od około 35. dnia jednoznaczne rozpoznanie ciąży na podstawie badania palpacyjnego jest trudniejsze, ponieważ płody znacznie zwiększają swoje rozmiary i granice pomiędzy poszczególnymi pęcherzami płodowymi przestają być wyczuwalne. W zaawansowanej ciąży (po 58. dniu) przy delikatnym i ostrożnym omacywaniu przez powłoki można wyczuć głowy i tułowia płodów. Nie ma doniesień na temat negatywnego wpływu omacywania jamy brzusznej na przebieg ciąży u kotki, jakie istnieją u innych gatunków (5).

Badanie radiologiczne. Na zdjęciu RTG zmineralizowane szkielety płodów są widoczne od ok. 36.-40. dnia ciąży. Pomiar długości ciemieniowo-siedzeniowej pozwala na wstępne oszacowanie zaawansowania ciąży. Pięćdziesiątego dnia płody mierzą ok. 10,5 cm, 55. dnia – 12 cm, przed porodem osiągają długość ok. 14,5 cm (6). Datę porodu można także oszacować na podstawie obecności kolejnych struktur kostnych na zdjęciu RTG. Najwcześniej, bo ok. 27-21 dni przed porodem, jest widoczna czaszka i kręgosłup, najpóźniej – 1-6 dni – zęby (7). Chociaż okrągłe rozszerzenia macicy mogą być widoczne na zdjęciu RTG już ok. 17.-21. dnia, wykonywanie tego badania przed 40. dniem ciąży nie jest zalecane ze względu na ryzyko uszkodzenia płodów, związane z ekspozycją na działanie promieni X. Zaletą tej metody jest możliwość precyzyjnego określenia liczby płodów, wykrycia niektórych wad płodów (np. znacznego stopnia wodogłowia) oraz – z pewnym opóźnieniem – śmierci płodu.

Ultrasonografia jest szybką i nieinwazyjną metodą oceny ciąży, pozwala na wykrycie pęcherzy płodowych już ok. 10. dnia po pokryciu (8). Ponadto na podstawie badania ultrasonograficznego można ocenić żywotność płodów, oszacować zaawansowanie ciąży i wykryć nieprawidłowości jej przebiegu (resorpcje zarodków, stres płodu, śmierć płodu, niektóre wady wrodzone). Badanie przeprowadza się zwykle głowicą mikrokonweksową lub liniową, pracującą w zakresie częstotliwości 7,5-10 MHz.

Rozwój ciąży w obrazie ultrasonograficznym

Ryc. 1. Jedenasty dzień ciąży. Wnętrze pęcherza płodowego wypełnia bezechowy pęcherzyk żółtkowy, zarodek niewidoczny. Wewnętrzna średnica pęcherza płodowego wynosi 4 mm.

Wczesna ciąża – od 10. do 30. dnia (8). Zarodek w okresie przedimplantacyjnym nie jest widoczny w badaniu ultrasonograficznym (ryc. 1). W pierwszych dniach po zapłodnieniu obraz ultrasonograficzny ciężarnej i nieciężarnej macicy jest identyczny. W tym okresie średnica trzonu i rogów ulega powiększeniu, echogenność ściany narządu jest niższa niż otaczających tkanek, sama ściana jest jednorodna, a jama macicy nie jest widoczna. Pęcherze płodowe można obserwować po raz pierwszy ok. 10. dnia ciąży. W tym czasie cechuje je idealnie okrągły kształt i średnica ok. 0,7 cm, granica pomiędzy ścianą pęcherza płodowego a ścianą macicy nie jest widoczna, wnętrze pęcherza wypełnia bezechowy płyn. We wczesnej ciąży pęcherze płodowe są zwykle widoczne tuż za rozwidleniem macicy, w okolicy szczytu pęcherza moczowego.

Ryc. 2. Badanie metodą doplerowską tętna płodu za pomocą fali pulsacyjnej.

Ryc. 3. Dwudziesty ósmy dzień ciąży. Widoczny wyraźny podział na głowę i tułów oraz zawiązki kończyn. W środkowej części tułowia widoczny żołądek wypełniony bezechowym płynem.

Zarodek po raz pierwszy można obserwować ok. 14. dnia ciąży, w postaci zgrubienia ściany pęcherza płodowego, natomiast od 16. dnia jest wyraźnie widoczny jako położony na obwodzie hiperechogenny punkt, uwypuklający się do jamy pęcherza płodowego. Praca serca w postaci migającego punktu na tle zarodka jest widoczna od 16.-17. dnia. Wykrycie tętna pozwala na potwierdzenie żywotności zarodka. W początkowym okresie ciąży, gdy serce jest niewielkie, pomiaru tętna najłatwiej dokonuje się w badaniu doplerowskim. Badanie w trybie jednowymiarowym (M) nie zawsze pozwala na jednoznaczne obliczenie tętna. Tętno płodu nie zmienia się podczas ciąży i wynosi średnio 228,2 ± 35,5 uderzeń na minutę (2) (ryc. 2). Z czasem zarodek powiększa się i oddala od ściany pęcherza płodowego. Około 18. dnia przyjmuje on kształt litery C. W kolejnych dniach stają się widoczne zawiązki głowy, tułowia oraz kończyn (ryc. 3). Wraz z rozwojem ciąży pęcherze płodowe wydłużają się i przyjmują kształt cytryny.

Ryc. 4. Nerka płodu, widoczny podział na część rdzenną i korową.

Ryc. 5. Pięćdziesiąty ósmy dzień ciąży. Widoczna gałka oczna oraz soczewka.

Zaawansowana ciąża – od 30. dnia do porodu. Od piątego tygodnia ciąży płód szybko powiększa swoje rozmiary, ma też miejsce intensywny rozwój narządów, które z czasem stają się widoczne w obrazie ultrasonograficznym. Około 28. dnia ciąży widoczny jest wyraźny podział na głowę i tułów, wyraźnie widoczne są też zawiązki kończyn. W tym okresie tułów zarodka jest w obrazie ultrasonograficznym jednorodny, nie można jeszcze obserwować różnicy echogenności pomiędzy rozwijającymi się płucami a wątrobą zajmującą prawie całą jamę brzuszną, w tych dniach po raz pierwszy są widoczne ruchy płodu. Od 29.-30. dnia można uwidocznić pęcherz moczowy, położony w okolicy doogonowej brzucha, w pobliżu sznura pępowinowego, oraz żołądek położony w pobliżu wątroby (5). Nerki po raz pierwszy są widoczne ok. 39. dnia (5). Początkowo miąższ nerek jest jednorodny, a na identyfikację tego narządu pozwala obecność torebki nerki, echogenność nieznacznie niższa niż echogenność miąższu wątroby oraz stałe położenie (bocznie, po obu stronach aorty). Dużo później, bo od 50. dnia ciąży, można rozróżnić korę i rdzeń (ryc. 4). Pętle jelit są widoczne od ok. 40. dnia, natomiast ich warstwowa budowa i obecność smółki (mekonium) stają się widoczne ok. 54. dnia. Od 40. dnia staje się także widoczna i ulega stopniowemu pogłębieniu różnica echogenności pomiędzy miąższem płuc i wątroby. Ok. 50. dnia jest widoczna soczewka (ryc. 5); od tego momentu są też wyraźnie widoczne komory serca i główne pnie naczyniowe (5).

Obraz ultrasonograficzny błon płodowych i łożyska (6). Dziesiątego dnia ciąży, gdy po raz pierwszy można uwidocznić pęcherz płodowy, całe jego wnętrze wypełnia pęcherzyk żółtkowy. Po mniej więcej 7 dniach widoczna jest też owodnia w postaci niewielkiego, okrągłego, bezechowego punktu. W kolejnych dniach owodnia zwiększa swoje rozmiary, osiągając ok. 20. dnia wielkość równą wielkości woreczka żółtkowego. W tym samym czasie możliwe jest też uwidocznienie omoczni w postaci niewielkiego, bezechowego punktu w pobliżu woreczka żółtkowego.