15/03/2018
Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia. Szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednią podaż witamin. Spośród nich najwięcej pytań i wątpliwości w żywieniu psów i kotów wzbudza witamina C. Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia witaminy C w żywieniu psów i kotów.
Vitamin C in dog and cat nutrition. Part II
Nutrition is one of the most important factors influencing health status. Special attention should be given to an adequate intake of vitamins. Among them, vitamin C raises the most doubts and questions. The aim of this article is to shed light on the importance of vitamin C in dog and cat nutrition.
Key words: veterinary nutrition, vitamin C, ascorbic acid, supplementation, dog, cat
Ryc. 1. Odpowiednia podaż witaminy C ma istotne znaczenie w żywieniu psów sportowych.
W pierwszej części artykułu (MW 1/2012) opisano metabolizm witaminy C, a także znaczenie prawidłowej jej podaży w żywieniu chorych osobników. Mimo że psy i koty syntetyzują kwas askorbinowy, suplementacja witaminy C może być użyteczna w dietoterapii niektórych chorób (38). Wyniki badań dowodzą, że również w przypadku zdrowych osobników należy zwracać uwagę na odpowiednią podaż tej witaminy. Autor wskazuje zarówno na korzyści wynikające z jej suplementacji, jak i na ewentualne efekty uboczne.
Suplementacja witaminy C może przynosić korzystne efekty w żywieniu psów sportowych, u których dochodzi do nasilonego wytwarzania reaktywnych form tlenu powodujących uszkodzenia makromolekuł komórkowych. Spośród psów sportowych szczególnie duże zapotrzebowanie na ten składnik mogą wykazywać psy zaprzęgowe żywione wysokotłuszczową karmą. Stosowanie w ich żywieniu podwyższonych dawek kwasu askorbinowego może zapobiegać obniżeniu się jego stężenia we krwi w trakcie sezonu wyścigowego, co wskazuje, że synteza endogenna nie zawsze zaspokaja zapotrzebowanie psów na ten składnik (10). U pracujących w surowych warunkach klimatycznych psów zaprzęgowych, które przez długi czas były karmione mięsem przechowywanym w stanie zamrożenia, obserwowano opuchnięte i krwawiące dziąsła. Dodatkowo psy te były osowiałe i szybko się męczyły. Można było temu zapobiec, podając psom świeże mięso (3, 4), które dostarczając niezbędne ilości witaminy C, również ludzi skutecznie chroni przed jej niedoborem (47). Witamina C, a także inne witaminy, mają duże znaczenie w żywieniu psów sportowych (37). W badaniach przeprowadzonych na psach zaprzęgowych zaobserwowano jednak, że podawanie przez trzy tygodnie dodatku witaminy C w dawce dziennej wynoszącej 706 mg razem z witaminą E (457 IU) i beta-karotenem (5,1 mg) nie powoduje ograniczenia indukowanego wysiłkiem fizycznym wzrostu w osoczu krwi aktywności kinazy kreatynowej, która stanowi wskaźnik uszkodzenia mięśni szkieletowych (42).
Witamina C wzbudza duże zainteresowanie również w żywieniu osobników w podeszłym wieku. Dochodzi u nich bowiem do wzrostu zawartości reaktywnych form tlenu, co wynika z zachwiania równowagi pomiędzy ich wytwarzaniem a inaktywacją. Reaktywne formy tlenu powodują uszkodzenia struktur komórkowych, co w konsekwencji prowadzi do zaburzenia ich funkcjonowania. Szczególnie podatny na szkodliwe działanie reaktywnych form tlenu jest mózg. Jest to związane z wysoką zawartością nienasyconych kwasów tłuszczowych i dużą aktywnością metaboliczną tego narządu (36). Jednym ze składników odżywczych, których suplementacja może korzystnie wpływać na pracę mózgu u osobników w podeszłym wieku, jest właśnie witamina C. Interesujące badania w tym zakresie przeprowadzono na starszych psach żywionych pokarmem charakteryzującym się podwyższoną zawartością – oprócz witaminy C – również innej witaminy antyoksydacyjnej – alfa-tokoferolu, kofaktorów mitochondrialnych – kwasu alfa-liponowego i L-karnityny, a także flawonoidów. Długotrwałe wzbogacanie diety starszych psów w te związki może zahamować postępujące wraz z wiekiem pogarszanie się funkcji poznawczych (7, 21, 25, 34, 35, 41). Jednoczesne zapewnienie psom odpowiedniej dawki aktywności psychomotorycznej może zwiększyć skuteczność suplementacji (7, 21, 34, 41). Takie postępowanie może też pozytywnie oddziaływać na układ immunologiczny starszych psów, co przejawia się polepszonym funkcjonowaniem neutrofilów (18). Sugeruje się również, że wzbogacanie diety starszych psów w witaminy C i E oraz kwas alfa-liponowy i L-karnitynę może chronić przed postępującymi wraz z wiekiem zaburzeniami pracy nerek (12).
Już w latach 30. ubiegłego wieku interesowano się znaczeniem witaminy C w żywieniu szczeniąt. Zaobserwowano wówczas, że jej brak w pokarmie nie powoduje ani szkorbutu, ani pogorszenia wzrostu (26). W latach 50. ubiegłego wieku wykazano, że stężenie kwasu askorbinowego w odtłuszczonym mleku suk jest ponadczterokrotnie wyższe niż w surowicy ich krwi (40). Zaobserwowano ponadto, że stężenie tego związku we krwi szczeniąt w wieku siedmiu tygodni jest zbliżone do jego stężenia we krwi suk w okresie ciąży. Jednocześnie nie zanotowano istotnej różnicy stężeń między szczeniętami ssącymi mleko matki a szczeniętami otrzymującymi preparat mlekozastępczy niezawierający kwasu askorbinowego (39). W pracy opublikowanej w 1975 roku Belfield i Stone zalecają suplementację witaminy C zarówno w żywieniu szczeniąt, jak i ich matek. Autorzy ci wskazują, że podawanie witaminy C sukom w okresie ciąży korzystnie wpływa na kondycję ich potomstwa (2). W 1976 roku Belfield opisał metodę zapobiegania dysplazji stawów biodrowych u szczeniąt predysponowanych do rozwoju tej choroby. Metoda ta polegała na podawaniu bardzo wysokich dawek witaminy C zarówno tym szczeniętom, jak i ich matkom w okresie ciąży (1). Inni autorzy wskazują jednak na popełnione w tej pracy błędy metodyczne i odradzają takie postępowanie (14). Obecnie dostępne na rynku dobrej jakości karmy komercyjne dla szczeniąt i kociąt zawierają umiarkowane ilości witaminy C.
Ryc. 2. Witamina C jest jednym ze składników odżywczych, których suplementacja może hamować postępujące wraz z wiekiem pogarszanie się funkcji poznawczych.
Interesujące badania przeprowadzili Schoenherr i współpracownicy (48, 49), którzy podawali szczeniętom ras labrador retriever i golden retriever dwie karmy komercyjne o podobnej koncentracji energii, ale różniące się zawartością między innymi białka, wapnia, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, witaminy E i właśnie witaminy C. Autorzy ci wskazują, że zastosowanie karmy z niższą zawartością tych związków gorzej wpływa na ogólny rozwój tych szczeniąt (48, 49). Witamina C jest też jednym ze składników pokarmowych, których suplementacja może korzystnie oddziaływać na odpowiedź immunologiczną po szczepieniach przeciwko chorobom zakaźnym. Wykazano, że po otrzymaniu szczepionki zawierającej antygeny wirusa nosówki i parwowirusa szczenięta żywione karmą zawierającą 70 mg witaminy C/kg s.m. mają wyższe miana przeciwciał przeciw tym antygenom niż szczenięta grupy kontrolnej. U szczeniąt otrzymujących wzbogaconą karmę obserwuje się również większą liczbę komórek T pamięci immunologicznej we krwi obwodowej. Użyta w tym doświadczeniu karma zawierała zwiększone ilości nie tylko witaminy C, ale także innych antyoksydantów, tj. witaminy E, beta-karotenu i selenu (27).
Podobne efekty można zaobserwować również u kociąt. Wykazano, że po szczepieniu przeciwko wściekliźnie kocięta żywione karmą zawierającą 183 ppm witaminy C, którą otrzymywały też ich matki, mają wyższe miano przeciwciał przeciw wirusowi tej choroby niż kocięta żywione, podobnie jak ich matki, pokarmem niezawierającym witaminy C. Użyta w tym doświadczeniu karma, poza obecnością witaminy C, charakteryzowała się podwyższoną zawartością witaminy E i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (55).
Wyniki badań wskazują, że suplementacja witaminy C może być korzystna w żywieniu osobników poddawanych wyczerpującemu wysiłkowi fizycznemu, a także starych i młodych. Dotychczas przeprowadzono stosunkowo niewiele badań, które dowodziłyby korzyści wynikających z jej suplementacji w przypadku zdrowych dorosłych osobników niewykonujących nadmiernego wysiłku fizycznego. Stwierdzono, że suplementacja tej witaminy w dawce 30 lub 60 mg dziennie ma niewielki wpływ na parametry antyoksydacyjne i immunologiczne we krwi obwodowej dorosłych psów rasy beagle o średniej masie ciała wynoszącej około 11,5 kg. Suplementacja spowodowała niewielki wzrost stężenia witaminy C. Zaobserwowano również nieznaczne zwiększenie liczby limfocytów CD4. Podawanie witaminy C nie wpłynęło na zawartość witamin A i E oraz immunoglobulin IgA i IgG. Nie wpłynęło też na stężenie substancji reagujących z kwasem tiobarbiturowym, które są wskaźnikiem reakcji wolnorodnikowych (23).
Z badań przeprowadzonych na dorosłych psach rasy beagle wynika również, że wzbogacenie karmy w witaminy C (130 mg/kg) i E (ponad 640 IU/kg) powoduje zwiększenie aktywności przeciwbakteryjnej neutrofilów (17). Wykazano ponadto, że podawanie dorosłym psom witaminy C razem z innymi antyoksydantami pokarmowymi wpływa na ograniczenie uszkodzeń DNA leukocytów, wywołanych działaniem reaktywnych form tlenu (22). Uzupełnianie tych składników w diecie dorosłych psów i kotów może korzystnie oddziaływać na odpowiedź immunologiczną po szczepieniach przeciwko chorobom zakaźnym (20, 22). Można też przypuszczać, że postępowanie to pozwala zmniejszyć ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe (22). Stosowanie preparatów z witaminą C oraz witaminami A i E jest jednak mało skuteczną metodą zapobiegania rakowi przejściowokomórkowemu pęcherza moczowego u terierów szkockich, które są predysponowane do rozwoju tego nowotworu (44). Należy również zwrócić uwagę na problematykę wpływu suplementacji witaminy C na pH moczu u kotów. Kienzle i Maiwald (28) u osobników otrzymujących kwas askorbinowy w dawkach dochodzących do 1 g dziennie stwierdzili jedynie nieznaczne obniżanie się pH (28). Z kolei Kienzle i współpracownicy (29), którzy żywili koty karmą wilgotną z dodatkiem tego związku w ilości 3,8 g/kg s.m., w ogóle nie zaobserwowali tego efektu (29).
Już w latach 30. ubiegłego wieku wykonywano badania nad ewentualnymi efektami ubocznymi suplementacji witaminy C u psów. Wykazano wówczas, że psy dobrze tolerują nawet wysokie dawki kwasu askorbinowego. Po doustnym podaniu tego związku w dawce 0,5 g/kg m.c. nie zaobserwowano efektów ubocznych (8). Toksyczność ostra witaminy C jest stosunkowo niska. LD50 dla psów po podaniu doustnym wynosi ponad 5 g/ /kg m.c., a dla kotów przekracza 1 g/kg m.c. (19).
Zasadniczo witamina C w powszechnie stosowanych dawkach jest związkiem bezpiecznym i dobrze tolerowanym, należy jednak zwrócić uwagę na możliwość wystąpienia pewnych efektów ubocznych w przypadku nadmiernej suplementacji. Z badań przeprowadzonych przez Marshall i współpracowników (32) wynika, że charty wyścigowe otrzymujące dodatek kwasu askorbinowego w dawce dziennej wynoszącej 1 g pokonują dystans 500 metrów w czasie o 0,2 sekundy dłuższym niż wówczas, gdy nie otrzymują tego dodatku (32). Wskazuje się, że nadmierna suplementacja kwasu askorbinowego może u ludzi nasilać wydalanie szczawianów z moczem i zwiększać ryzyko kamicy szczawianowo-wapniowej (33). Nie wykazano istotnych różnic stężeń szczawianów w moczu kotów żywionych suchą karmą zawierającą umiarkowane ilości witaminy C – 40, 78, 106 lub 193 mg/kg. Koty te pobierały odpowiednio 1,6; 3,1; 4,1 i 7,7 mg witaminy C dziennie (56).
Należy zwrócić uwagę na fakt, że nadmierna suplementacja tej witaminy może powodować biegunkę (28). Ponadto w przypadku zbyt wysokiego jej stężenia i w obecności jonów metali przejściowych może ona wykazywać działanie prooksydacyjne, pobudzając uszkodzenia makromolekuł komórkowych (31, 51). W badaniach przeprowadzonych na szczurach wykazano, że te efekty nadmiernej suplementacji witaminy C można ograniczyć dzięki uzupełnianiu witaminy E (6).
