Przyczyną fascjolozy bydła jest motylica wątrobowa (Fasciola hepatica) należąca do rodziny Fasciolidae. Pasożyt ten stosunkowo często występuje w umiarkowanej strefie klimatycznej zarówno u bydła mlecznego, jak i mięsnego. Żywicielem pośrednim tej przywry są ślimaki – Galba truncatula (błotniarka moczarowa), Galba occulta i Limnea stagnalis (błotniarka stawowa), które bytują na nizinach i terenach podgórskich do wysokości 1400 m n.p.m. Tym samym rozprzestrzenienie Fasciola hepatica jest warunkowane obszarem występowania żywiciela pośredniego (2).

Ryc. 1. Fasciola hepatica – przywra wydobyta bezpośrednio z wątroby przeżuwacza.

W Polsce ślimaki te występują ogniskowo na terenie całego kraju, spotykane są najczęściej na wilgotnych stanowiskach lub w płytkich zbiornikach wodnych. Fascjoloza jest nazywana chorobą mokrych pastwisk. Żywicielem ostatecznym jest bydło, owce, kozy, dzikie przeżuwacze, a także człowiek. U żywicieli ostatecznych przywra ta lokalizuje się w przewodach żółciowych wątroby. W rozprzestrzenianiu inwazji szczególną rolę odgrywają sprzyjające warunki środowiska, ciepłe i wilgotne wiosny oraz deszczowe lata. Czynników ryzyka występowania motylicy wątrobowej nie można rozpatrywać w oderwaniu od znajomości cyklu rozwojowego omawianego pasożyta.

Cykl życiowy F. hepatica

Ryc. 2. Jajo przywry F. hepatica z miracidium.

Jaja przywry są wydalane na pastwiska z kałem zwierząt zarażonych. W sprzyjających warunkach (dostęp tlenu, odpowiednia wilgotność i temperatura) w jaju rozwija się miracidium, które następnie opuszcza jajo i pływa aktywnie w wodzie w poszukiwaniu żywiciela pośredniego. Miracidium aktywnie wnika do ciała ślimaka i w żywicielu pośrednim następuje rozwój kolejnych stadiów larwalnych, tj. sporocyst, redii, a z nich rozwijają się cerkarie. W wilgotnych warunkach to stadium opuszcza ślimaka i otorbia się na roślinach, przekształcając się w postać inwazyjną – adoleskarię. Cerkarie w środowisku zewnętrznym tracą ogonek, a po przyczepieniu się do roślin wytwarzają ochronną wydzielinę, która pozwala im przetrwać niekorzystne warunki środowiska (2), umożliwia ona także zimowanie w naszych warunkach klimatycznych. Z jednego miracidium w ślimaku rozwija się kilkaset adoleskarii (1). Rozwój pasożyta do stadium cerkarii w środowisku trwa około 5 do 7 tygodni. W sprzyjających warunkach okres prepatentny trwa około 8 tygodni, a w mniej sprzyjających około 10 do 12 tygodni (3). Jest to istotna informacja z punku widzenia gospodarowania pastwiskiem i wypasem zwierząt. Do zarażenia dochodzi po połknięciu przez bydło adoleskarii otorbionych na źdźbłach trawy lub wypiciu zanieczyszczonej nimi wody. W przewodzie pokarmowym żywiciela ostatecznego następuje ekscystacja pasożyta. Uwolnione z osłonek młodociane postacie motylicy wątrobowej penetrują ścianę jelita cienkiego. Następnie migrują przez jamę otrzewnej, aby dostać się do torebki wątrobowej. Przebijają ją, po czym drążą korytarze w miąższu wątroby w kierunku przewodów żółciowych, w których osiągną dojrzałość płciową. Cały cykl życiowy pasożyta od czasu wydalenia na pastwisko jaj przez zarażone bydło do ponownego skażenia pastwiska jajami kolejnego pokolenia przywr trwa około 4 do 6 miesięcy (2).

Działanie chorobotwórcze

Tabela I. Prewalencja F. hepatica w województwie lubelskim (wg J. Kozłowskiej-Łój)

Tabela II. Przykładowe dochody w gospodarstwie specjalizującym się w produkcji mleka

Działanie chorobotwórcze motylicy wątrobowej jest powodowane zarówno przez młodociane, jak i dorosłe postacie pasożyta. W czasie drążenia miąższu wątroby następuje uszkodzenie naczyń krwionośnych (wyjadanie miąższu wątroby i wydzielanie enzymów proteolitycznych), co w efekcie prowadzi do wynaczynień krwi, a w skrajnym przypadku może być przyczyną skrwawienia zwierząt do jamy otrzewnej i śmierci. Po osiągnięciu światła przewodów żółciowych przywry zaczynają się żywić komórkami nabłonka, a ich obecność drażni mechanicznie ściany. Ma to swoje konsekwencje w pogrubieniu ścian naczyń przewodów żółciowych i ich włóknieniu. Dodatkowo postępujące wysycenie solami wapnia i magnezu doprowadza do powstania charakterystycznych odlewów przewodów żółciowych (1, 2).

Objawy kliniczne

Objawy kliniczne fascjolozy są mało charakterystyczne i przy słabej inwazji raczej niezbyt widoczne, nie pozostają one jednak bez wpływu na stan zdrowia bydła. Krowy mleczne przy nasilonych inwazjach wykazują zmniejszenie wydajności mlecznej, osłabienie wskaźników płodności oraz wyraźną utratę masy ciała. Dodatkowo fascjolozie może towarzyszyć uporczywa biegunka. Krowy mięsne wykazują objawy zbliżone do tych u krów mlecznych. Częściej jednak obserwuje się u nich sezonowe nasilenie objawów, zwłaszcza na wiosnę. Dotyczą one w szczególności cielnych krów, u których rosnące wymagania metaboliczne związane są z zaawansowaną ciążą. Skutkuje to rodzeniem się słabych cieląt. Matki dotknięte fascjolozą produkują małe ilości mleka, co w konsekwencji prowadzi do padnięć cieląt. Krowy są osłabione (ciąża, zarażenie motylicą wątrobową, okres zimowy), więc sprzyja to zapadaniu na choroby metaboliczne oraz zakaźne w okresie okołowycieleniowym (4).

Ryc. 3. Zmiany patologiczne w wątrobie w trakcie inwazji F. hepatica – odlewy wapniowe przewodów żółciowych (źródło: www.nadis.org.uk).

Objawy kliniczne w przewlekłym przebiegu choroby są widoczne zazwyczaj u młodego bydła (poniżej 2. roku życia) i obejmują utratę masy ciała, niedokrwistość, hipoproteinemię, eozynofilię, biegunkę, posmutnienie zwierzęcia, bolesność okolicy wątroby (ostry stan zapalny narządu), rzadziej obrzęki podżuchwowe czy śmierć (2). Objawy kliniczne inwazji motylicy wątrobowej u młodego bydła są bardziej widoczne, jednakże u bydła dorosłego przy słabszych objawach klinicznych częściej notuje się zmiany aktywności enzymów wątrobowych (AST, GGT). Dodatkowo u krów dorosłych obserwuje się często zwyrodnienie śródmiąższowe wątroby, ropnie czy nadmierne wypełnienie krwią naczyń śródzrazikowych wątroby. W efekcie tych procesów daje się zaobserwować spadek stężenia kwasu linolowego i stearynowego, które są odpowiedzialne za produkcję prostaglandyn w organizmie zwierząt (5). Zachwianie proporcji kwasów tłuszczowych istotnie wypływa na produkcję hormonów i ma bezpośredni związek z zaburzeniami płodności u krów zarażonych Fasciola hepatica.

Występowanie fascJolozy

W Polsce systematycznie spada spożycie wołowiny. W 2009 r. spożycie wołowiny wraz z cielęciną wynosiło 3,6 kg na mieszkańca (6). Plasuje nas to na bardzo odległym miejscu w Europie.

Na podstawie dokumentacji Inspekcji Weterynaryjnej pochodzącej z uboju bydła, Lis i Górski przeprowadzili analizę wyników badania sanitarno-weterynaryjnego w 2009 roku i otrzymali następujące wyniki: pod nadzorem sanitarnym ubito 1 594 697 sztuk bydła, objawy bądź zmiany chorobowe wykryto u 19,5% badanych zwierząt; wśród zmian największą część – 9,5% – stanowiła grupa bydła, u której stwierdzono chorobę motyliczą, a na drugim miejscu były dopiero zmiany związane z przekrwieniem tkanek, zanieczyszczeniami i ogniskami ropnymi (8%) (6).

Tabela III. Symulacja strat w produkcji mleka rocznie przy subklinicznej inwazji F. hepatica (spadek produkcji o 8%)

Tabela IV. Środki do zwalczania motylicy