Od kilku lat prasę obiegają sensacyjne informacje o niebezpiecznych „latających kleszczach”, które atakują ludzi i zwierzęta towarzyszące w trakcie pobytu na terenach leśnych. Informacje te nie mają zbyt wiele wspólnego z rzeczywistością, ponieważ z punktu widzenia systematyki nie są one kleszczami zaliczanymi do pajęczaków, lecz owadami. Jedynie morfologicznie są podobne do kleszczy, zwłaszcza dla osoby nieznającej biologii. Pozostaje jednak faktem, że są pasożytami, i to niebezpiecznymi zarówno dla człowieka, jak i dla towarzyszących mu zwierząt.

By przedstawić rolę tego pasożyta w aspekcie medycznym i zrozumieć, dlaczego atakuje nas i nasze zwierzęta, trzeba zapoznać się pokrótce z jego biologią.

Systematyka

Strzyżak sarni (inna nazwa strzyżak jelenica) zaliczany jest do rzędu muchówek (Diptera), rodziny narzępikowatych (Hippoboscidae), do których prócz strzyżaków zaliczamy dobrze znane z praktyki lekarsko-weterynaryjnej wpleszcze owcze (Melophagus ovinus) oraz narzępiki końskie (Hippobosca equina) (1, 9, 12, 17). Rodzina narzępikowatych obejmuje grupę pasożytów zewnętrznych ptaków i ssaków. Spośród kilkuset gatunków, zasiedlających głównie regiony tropikalne i subtropikalne, kilkadziesiąt gatunków występuje w Europie. Do nich zalicza się rodzaj Lipoptena, obejmujący około 30 gatunków. Dwa gatunki notowane są w naszym kraju. Są to Lipoptena cervi oraz Lipoptena fortisetosa (1, 9, 12, 17, 20).

Ze względu na fakt, że różnice w morfologii obu gatunków są trudno zauważalne, a ich biologia oraz znaczenie zasadniczo się nie różnią, można ich zagrożenia dla człowieka i zwierząt potraktować wspólnie. Lipoptena cervi był notowany na terenie Europy Środkowej od dawna, natomiast Lipoptena fortisetosa zawędrował do Polski kilkadziesiąt lat temu. Zasadniczą różnicą pomiędzy tymi gatunkami jest wielkość. Lipoptena cervi ma długość ciała około 6 mm i jest dwukrotnie większy od Lipoptena fortisetosa, którego długość nie przekracza 3 mm (1, 9, 20).

Biologia i strategia pasożytnictwa

Środowiskiem życia i rozwoju strzyżaka sarniego (jeleniego) są tereny śródleśne, na których bytują właściwi żywiciele tego pasożyta, czyli ssaki jeleniowate. W naszym kraju zaliczamy do nich sarny, jelenie, łosie oraz daniele. Oprócz ssaków jeleniowatych pasożyt ten atakuje bydło domowe, owce, kozy, czasami konie, zwłaszcza przebywające na pastwiskach przylegających do lasu. Bywa spotykany u ssaków mięsożernych, takich jak borsuk, lis, a także u dzików (9, 17, 20). Zakres jego potencjalnych żywicieli jest prawdopodobnie szerszy, ale brak jest szczegółowych danych w tym zakresie. Dodatkowo czynnikiem utrudniającym jest fakt, że badania zwierząt wolno żyjących w kierunku występowania pasożytów zewnętrznych są możliwe w większości przypadków dopiero po ich śmierci, a strzyżaki stosunkowo szybko opuszczają zwłoki.