W pracy przedstawiono warunki badania rentgenowskiego gadów. Specyficzna budowa anatomiczna tych zwierząt wpływa na odmienny niż u ssaków sposób wykonania zdjęcia oraz mniejszą wyrazistość radiogramu. Brak standardów potrzebnych do określenia nieprawidłowości w obrębie poszczególnych układów, a liczba publikacji poświęconych temu tematowi jest niewielka. Mimo tych trudności badanie rentgenowskie jest w większości przypadków bardzo przydatne. Zazwyczaj służy do oceny układu szkieletowego pod kątem występowania chorób metabolicznych lub zmian pourazowych, jest także pomocne przy podejrzeniu niedrożności przewodu pokarmowego, zaburzeń rozrodu oraz chorób płuc.

Zróżnicowanie gadów sprawia, że diagnostyka radiologiczna stanowi u nich pewnego rodzaju wyzwanie. Wykonanie czytelnego zdjęcia RTG u gadów jest często utrudnione ze względu na ich rozmiar oraz masę ciała. Niektóre gatunki gekonów mierzą kilka centymetrów i są bardzo ruchliwe, podczas gdy dorosłe węże z rodziny dusicieli (Boidae) to nierzadko zwierzęta o wadze kilkudziesięciu kilogramów i niezwykle silne. Odmienna niż u ssaków anatomia gadów w wielu przypadkach ma wpływ na sposób wykonania i interpretację zdjęcia RTG.

Aspekty techniczne

Na czytelność obrazu RTG mają wpływ takie elementy jak aparatura rentgenowska, odbiornik obrazu (kaseta z filmem i folią wzmacniającą), pacjent, a także obróbka i sposób przechowywania zdjęcia (9). W zagadnieniach związanych z radiologią gadów warto zwrócić uwagę na trzy pierwsze czynniki.

Aparatura rentgenowska

Na szczególną uwagę zasługują odpowiednie ustawienie ogniska lampy, odległości między lampą a kasetą, a także dobór parametrów ekspozycji. Należy też wspomnieć, że u zwierząt, których grubość nie przekracza 10 cm, oraz w sytuacjach gdy nie ma potrzeby użycia napięcia większego niż 60 kV nie stosuje się w aparacie kratki przeciwrozproszeniowej (8). W praktyce jest to zdecydowana większość gadów. Ustawienie małego ogniska lampy gwarantuje uzyskanie ostrzejszego obrazu niż w przypadku użycia ogniska dużego.

Tabela I. Wzór określający wpływ odległości na natężenie promieniowania

Dobór parametrów ekspozycji obejmuje regulację kilowoltów (kV) i miliamperosekund (mAs). Ze względu na rozmiary pacjentów stosuje się niższe wartości kV niż w przypadku psów i kotów. Czasami jednak nawet znaczne obniżenie tych wartości nie pozwala uniknąć przeeksponowania radiogramu. Dobrym rozwiązaniem może okazać się zwiększenie odległości między lampą a badanym obiektem i błoną rentgenowską, która zwyczajowo wynosi 1 m. W związku ze zwiększeniem wymienionej odległości należy jednocześnie zwiększyć iloczyn mAs (tab. I). Trzeba pamiętać, że oddalenie pacjenta od kasety może spowodować zniekształcenie otrzymanego obrazu i powstanie nieostrości (9, 10). Wydłużenie czasu ekspozycji w przypadku ruchliwych pacjentów może prowadzić do wystąpienia nieostrości ruchowej i w takich sytuacjach często konieczna jest premedykacja zwierzęcia. W innych przypadkach, kiedy zachowana jest standardowa odległość lampy od kasety, skrócenie czasu ekspozycji pozwala często na uniknięcie tej nieostrości.

Kaseta z filmem i ekranem wzmacniającym

W zależności od rozmiarów zwierzęcia do badań radiologicznych gadów zalecane są kasety z ekranami o szybkości 100 i 200, a także kasety mammograficzne. Te ostatnie zapewniają bardzo dobry kontrast i widoczność szczegółów i z powodzeniem mogą być stosowane do badania małych gadów oraz drobnych struktur (14). Wymagają jednak zastosowania dłuższych czasów ekspozycji niż „szybsze” ekrany, co zwiększa ryzyko wystąpienia nieostrości ruchowej.

Ułożenie pacjenta do badania

Sposoby ułożenia nie różnią się znacznie u poszczególnych zwierząt. Standardowo stosowaną projekcją jest projekcja grzbietowo-brzuszna oraz boczna prawo- i lewostronna (15). Pierwsza służy do oceny układu pokarmowego, moczowo-płciowego i szkieletowego, natomiast projekcja boczna pozwala także na ocenę układu oddechowego u jaszczurek, węży i żółwi. W celu oceny układu oddechowego u żółwi dodatkowo wykonuje się również projekcję doczaszkowo-doogonową z użyciem horyzontalnej wiązki promieni.

Tabela II. Przykładowe środki stosowane do uspokojenia i unieruchomienia gadów

Premedykacja w celu unieruchomienia pacjenta jest rzadko wykorzystywana, co wiąże się z farmakodynamiką i farmakokinetyką leków znieczulających stosowanych u gadów. Czas wprowadzenia poszczególnych gatunków w stan premedykacji umożliwiający wykonanie zdjęcia jest w praktyce trudny do przewidzenia. Jest to zależne od wielu czynników związanych zarówno z samym zwierzęciem (masa, kondycja, stan fizjologiczny), jak i środowiskiem badania (temperatura, natężenie światła, wilgotność). Podobnie jak u ssaków, na czas wywołania premedykacji istotny wpływ ma także droga podania środka. Szczegóły dotyczące farmakologicznego poskramiania gadów można odnaleźć w pracach innych autorów (2, 13) (tab. II).

Wykonując zdjęcie RTG, należy pamiętać, że osoba trzymająca zwierzę nie może znaleźć się w zasięgu pierwotnej wiązki promieniowania (10). W piśmiennictwie można spotkać się z opiniami, że w przypadkach jaszczurek, które należą do zwierząt wyjątkowo ruchliwych, można stosować taśmę klejącą lub specjalne wyściółki piankowe, a w przypadku węży akrylowe tuby z zamkniętym końcem (10, 15). W praktyce własnej autorów takie postępowanie nie było do tej pory konieczne. Żółwie w trakcie ekspozycji powinny mieć wyciągnięte ze skorupy głowę i kończyny, węże natomiast nie powinny być zwinięte. Nie należy również badać pacjentów bezpośrednio po karmieniu. Nieprzestrzeganie tych zasad powoduje zwiększenie wysycenia cieniowego i stłoczenie obrazu narządów wewnętrznych, co utrudnia ich ocenę. Nie pozwala również na całościową ocenę układu szkieletowego (10). Dużym ułatwieniem w przypadku żółwi jest ustawienie zwierzęcia na przedmiocie słabo pochłaniającym promieniowanie rentgenowskie, szczególnie przy wykonywaniu zdjęć wiązką horyzontalną. Dzięki tej metodzie można wykonać zdjęcia w dowolnej projekcji bez udziału właściciela oraz bez premedykacji.

Ocena zdjęcia rentgenowskiego

Ryc. 1. Zdjęcie rentgenowskie Trapelus savignii z niewidocznym obrazem narządów wewnętrznych. Badaniem ultrasonograficznym stwierdzono liczne pęcherzyki przedowulacyjne.

Obecność plastronu i karapaksu u żółwi lub też zrogowaciałych łusek u jaszczurek i węży, specyficzna topografia narządów wewnętrznych oraz mała ilość tkanki tłuszczowej wewnątrzotrzewnowej wpływają na pogorszenie kontrastu i spadek wyrazistości obrazu (7, 10). Przesłaniają większość narządów miąższowych w obrazie RTG (ryc. 1). Dotychczas nie zostały opracowane standardy potrzebne do określenia nieprawidłowości w obrębie poszczególnych układów. W literaturze tylko pojedyncze publikacje są poświęcone interpretacji zdjęć RTG gadów (10, 14). Stąd wiedza dotycząca radiologii gadów jest oparta zazwyczaj na zdobytym samodzielnie doświadczeniu lekarza, natomiast ocena wielkości wielu narządów może być dokonana jedynie w sposób subiektywny, na podstawie porównawczych radiogramów innych zwierząt tego samego gatunku (7). Mnogość gatunków w tej gromadzie zwierząt dodatkowo utrudnia ustalenie wytycznych dotyczących parametrów ekspozycji i interpretacji radiogramów.

Próby dokonania szczegółowej oceny oraz topografii układu kostnego i narządów jamy opłucnowo-otrzewnowej na podstawie wykonanych radiogramów pojawiły się w pracy Valente i zostały przeprowadzone u żółwi morskich Caretta caretta (18). Tak dokładne publikacje należą do rzadkości. Według autora większość narządów trzewnych nie była możliwa do uwidocznienia bez podania środka kontrastowego, podobnie jak i pewne elementy układu kostnego.