Od kilkunastu już lat obserwuje się w naszym kraju wyraźny wzrost zainteresowania hodowlą psów rasowych. W związku z tym coraz częściej pacjentami lecznic weterynaryjnych stają się zwierzęta przeznaczone do rozrodu. Nierzadko właścicielom nie chodzi tylko o wyznaczenie terminu krycia czy monitoring ciąży, ale także o skuteczne i bezpieczne sterowanie cyklem płciowym zwierząt hodowlanych.

Podstawy

Jak wiadomo, psy należą do gatunków zwierząt monoestralnych sezonowo, co oznacza, że aktywność płciowa występuje u nich tylko raz w sezonie rozrodczym. Cykl płciowy u suk jest podzielony na cztery fazy, stosunkowo długie w porównaniu z innymi gatunkami zwierząt – proestrus (faza przedrujowa), oestrus (ruja właściwa), dioestrus (faza lutealna) oraz anoestrus (okres ciszy hormonalnej). Anoestrus trwa średnio od 2 do 10 miesięcy, co znacznie utrudnia diagnostykę i leczenie zaburzeń funkcjonowania układu rozrodczego oraz zmusza lekarzy weterynarii do dokładnej znajomości fizjologii cyklu płciowego suk.

Suki osiągają dojrzałość płciową w wieku 6-24 miesięcy (Niżański i wsp., 2003a). Z reguły u samic małych ras wystąpienie pierwszej cieczki następuje wcześniej niż u suk ras dużych. Do ras, u których pierwsza cieczka pojawia się wcześniej (do 12. miesiąca życia), zaliczamy m.in. basenji, border collie, bulteriery, golden retrievery, mopsy i rottweilery, a do ras, które dojrzewają późno, gdzie pierwsza ruja pojawia się w wieku 16-24 miesięcy, należą przede wszystkim charty oraz dogi niemieckie i shipperke (Johnston i wsp., 2001; Niżański i wsp., 2003a).

Warto odnotować, że nie tylko poszczególne rasy, ale także pewne linie hodowlane charakteryzują się późnym wiekiem osiągania dojrzałości płciowej, co wskazuje na dziedziczny charakter tego zjawiska. Pojawienie się pierwszej rui jest także cechą osobniczo zmienną, na którą wpływ mają m.in. takie czynniki jak sposób żywienia czy utrzymania. Stosowanie niskobiałkowej diety czy utrzymywanie w kojcu może niekorzystnie wpływać na czas osiągnięcia dojrzałości płciowej u suk oraz częstotliwość występowania rui.

Czas pomiędzy poszczególnymi cieczkami nazywamy okresem międzyrujowym. Fizjologicznie okres międzyrujowy u suki wynosi między 5 a 11 miesięcy (Feldman i Nelson, 1996). U niektórych ras, takich jak basenji, ale także u boston terrierów czy owczarków sheltie, obserwuje się długie okresy międzyrujowe, wynoszące średnio 12 miesięcy, co jest zjawiskiem fizjologicznym (Christie i Bell, 1971; Dubiel, 2000; Noakes, 1980).

Sterowanie cyklem płciowym u suk obejmuje zarówno indukcję rui, jak i skracanie oraz wydłużanie okresu międzyrujowego, a także antykoncepcję. Antykoncepcja u suk była w ostatnich latach wielokrotnie opisywana, w związku z czym uwaga zostanie skupiona przede wszystkim na dwóch pozostałych zagadnieniach.

Ryc. 1. Karta badania ginekologicznego suk.

Przed przystąpieniem do farmakologicznego sterowania cyklem płciowym należy przeprowadzić wywiad z właścicielem, obejmujący również szczegółowe zagadnienia z zakresu rozrodu (ryc. 1), ogólne badania kliniczne oraz szczegółowe badanie układu rozrodczego wraz z oznaczeniem stężenia hormonów płciowych (progesteron i estrogeny), a w niektórych przypadkach także hormonów tarczycy, które mają duży wpływ na funkcjonowanie układu płciowego. Badania te mają na celu ocenę fazy cyklu, w której znajduje się samica, aktywności hormonalnej oraz rozpoznanie ewentualnych chorób mogących powodować zaburzenia cyklu. Jest to niezwykle ważny element, gdyż zastosowanie leczenia farmakologicznego w niewłaściwej fazie cyklu płciowego może prowadzić do poważnych zaburzeń hormonalnych i rozwoju ropomacicza (ryc. 2).

Ryc. 2. Badanie cytologiczne wymazów z pochwy jest pomocnym narzędziem do oceny fazy cyklu. Preparat cytologiczny z fazy: a) proestrus, b) oestrus, c) dioestrus, d) anoestrus.

Indukcja (wywołanie) rui – uwarunkowania i termin podjęcia terapii

Indukcję rui przeprowadza się najczęściej na życzenie właściciela, w przypadku suk o długim okresie międzyrujowym, w sytuacji limitów czasowych związanych z organizacją krycia lub przy zaburzeniach cyklu płciowego. Do podstawowych zaburzeń cyklu płciowego u suk zaliczamy pierwotny oraz wtórny brak rui. O pierwotnym braku rui mówimy wtedy, gdy u suki, mimo osiągnięcia wieku 24 miesięcy, nie pojawiła się pierwsza cieczka, natomiast o wtórnym – gdy po regularnym dotychczas cyklu płciowym pojawia się faza anoestrus dłuższa niż 10-12 miesięcy (Johnston i wsp., 2001; Niżański i wsp., 2003a).

Przyczyny braku rui są związane przede wszystkim z chorobami układu rozrodczego oraz innych narządów, które upośledzają działanie osi podwzgórze–przysadka mózgowa–jajniki. Należy tu wziąć pod uwagę przede wszystkim występowanie cichej rui, niedoczynność tarczycy, długotrwałą terapię lekami steroidowymi czy zespół Cushinga, cysty ciałek żółtych, aplazję i hipoplazję jajników oraz zaburzenie różnicowania płci.

Ryc. 3. Metody sterowania cyklem jajnikowym suk.

Tabela I. Wybrane schematy indukcji rui u suk

Najlepszym momentem do przeprowadzenia indukcji rui jest druga połowa anoestrus. Wywołanie rui w dioestrus, pierwszej połowie anoestrus lub w przypadku wystąpienia zaburzeń cyklu płciowego jest znacznie mniej efektywne. Do leków stosowanych do indukcji rui zalicza się m.in. analogi GnRH, hormony gonadotropowe i analogi gonadoliberyny, preparaty antyprolaktynowe, prostaglandyny oraz estrogeny (Niżański i wsp., 2003b). Schematy stosowania powyższych leków zawiera tab. I. Rodzaj preparatu należy dostosować do fazy cyklu, w której będzie prowadzona terapia. Indukcja rui może być przeprowadzona poprzez wywołanie dwóch różnych zjawisk – albo poprzez skrócenie fazy lutealnej (podawanie preparatów antyprolaktynowych czy prostaglandyny), albo poprzez stymulację układu rozrodczego w fazie ciszy hormonalnej (analogi GnRH, hormony gonadotropowe i estrogeny) (ryc. 3).