Indukcja rui za pomocą analogów GnRH
Podczas fizjologicznej rui po nasilonej sekrecji pulsacyjnej GnRH dochodzi do wzrostu produkcji FSH, a następnie LH. W związku z tym większość metod farmakologicznej indukcji rui opiera się o naśladowanie tych fizjologicznych procesów i zakłada stosowanie różnych kombinacji hormonów gonadotropowych oraz analogu gonadoliberyny (tab. I).
Warunkiem, który musi być spełniony przy stosowaniu analogów GnRH do indukcji rui, jest prawidłowe funkcjonowanie osi przysadka mózgowa–jajniki. W przeszłości, ze względu na konieczność podawania tych substancji w krótkich odstępach czasu, możliwości zastosowania tych preparatów w medycynie weterynaryjnej były ograniczone. Obecnie, dzięki pojawieniu się nowego leku w postaci implantu zawierającego dezlorelinę, możliwe jest wygodne, bezpieczne i skuteczne przeprowadzenie indukcji rui. Implant jest przeznaczony przede wszystkim do stosowania u dojrzałych samców psów i fretek w celu wywołania okresowej niepłodności połączonej z brakiem popędu płciowego. Badania podejmowane w ostatnich latach wykazały jednak, że jego wprowadzenie może być także skuteczną i bezpieczną metodą indukcji rui u suk (Walter i wsp., 2011).
W celu wywołania rui wprowadza się implant podskórnie w linii białej lub po przyśrodkowej stronie uda, tak by łatwo było go potem zlokalizować oraz wyjąć. Wypływ rujowy pojawia się między 3. a 10. dniem po podaniu leku (średnio 4,8 dnia). W momencie rozpoczęcia rui należy regularnie kontrolować stężenie progesteronu. Gdy stężenie tego hormonu w surowicy osiągnie wartość 2-4 ng/ml, implant powinien zostać usunięty. Kiedy po zastosowaniu tego schematu indukcji rui suka zostanie pokryta/inseminowana, należy przez cały okres ciąży monitorować aktywność ciałek żółtych i w razie potrzeby, w celu podtrzymania ciąży, podawać progesteron/progestageny (np. octan medroksyprogesteronu per os), ze względu na możliwość pojawienia się niedoczynności ciałek żółtych w cyklu stymulowanym w ten sposób.
Indukcja rui za pomocą hormonów gonadotropowych
Gonadotropiny pozaprzysadkowe
Mówiąc o hormonach gonadotropowych, mamy na myśli przede wszystkim gonadotropiny pozaprzysadkowe, czyli preparaty zawierające gonadotropinę z surowicy ciężarnych klaczy (eCG, dawniej PMSG) oraz ludzką gonadotropinę kosmówkową (hCG). Preparaty te stosuje się zarówno w iniekcjach domięśniowych, jak i podskórnych. Zalecane dawki eCG są bardzo zróżnicowane i wahają się między 20 a 50 j.m./kg m.c. (Arnold i wsp., 1989; Karczewski, 1996) lub między 250 a 500 j.m./zwierzę (Chaffaux i wsp., 1984; Renton i wsp., 1984; Thun i wsp., 1977). Jej podawanie ma za zadanie wywołanie objawów rui. Najczęściej zalecanym schematem wywoływania rui przy użyciu eCG jest pięciodniowe stosowanie tej substancji według schematu Arnold i wsp. (1989), a następnie bezpośrednio po iniekcjach z eCG lub w 2.-3. dniu oestrus podanie iniekcji z hCG w celu wywołania owulacji.
Na rynku istnieją także preparaty skojarzone. Należy jednak pamiętać, że zarówno długi okres podawania preparatów zawierających eCG oraz hCG, jak i stosowanie wysokich dawek w krótkim odstępie czasu może powodować wiele skutków ubocznych, m.in. nadmierną estrogenizację, powstawanie torbieli jajnikowych (Chaffaux i wsp., 1984), a także zaburzenia procesu owulacji, upośledzenie jakości oocytów i skrócenie fazy lutealnej, co może prowadzić do ronień. Z kolei wysokie stężenia estrogenów mają supresyjny wpływ na szpik kostny (Cumming, 1987).
Dodatkowo podawanie preparatów eCG i hCG u samic, które były poddane leczeniu farmakologicznemu zespołu endometritis-pyometra, może doprowadzić do nawrotów tej choroby. Przy zastosowaniu pięciodniowego schematu podawania eCG, po którym następuje podawanie hCG, odsetek uzyskanych ciąż wynosi średnio 50% (Chaffaux i wsp., 1984), a krótki czas stosowania preparatu ogranicza ryzyko pojawienia się skutków ubocznych.
Gonadotropiny przysadkowe
Preparaty zawierające przysadkowe gonadotropiny, tj. oczyszczony hormon folikulotropowy (FSH) czy luteinizujący (LH), charakteryzują się niższą skutecznością w indukcji rui u suk. Satysfakcjonujące wyniki uzyskano dopiero przy stosowaniu terapii skojarzonej z podawaniem estrogenów (Moses i Shille, 1988), jednak przez wzgląd na wcześniej wymienione skutki uboczne wywołane hiperestrogenizacją, stosowanie tych hormonów u suk hodowlanych powinno być przeprowadzane w ostateczności i z dużą ostrożnością.
Indukcja rui za pomocą preparatów antyprolaktynowych
Do agonistów dopaminowych stosowanych w medycynie weterynaryjnej zaliczamy bromokryptynę oraz kabergolinę. Mechanizm ich wpływu na układ rozrodczy psów różni się w zależności od fazy cyklu, w której zostaje rozpoczęta terapia (Prochowska i wsp., 2014). Podanie tych preparatów w drugiej połowie dioestrus skraca fazę lutealną poprzez obniżenie stężenia prolaktyny (ryc. 4), a co za tym idzie – osłabienie jej stymulującego oddziaływania na ciałko żółte, pociągające za sobą spadek produkcji progesteronu. Z kolei zastosowanie tych preparatów w fazie anoestrus powoduje stymulację receptorów dopaminergicznych, co prowadzi do wzrostu stężenia FSH. Najszybszy efekt uzyskiwano po zastosowaniu tej terapii w późnym anoestrus, natomiast w przypadku podawania preparatów antyprolaktynowych we wczesnym anoestrus bądź dioestrus objawy rujowe pojawiały się później (Verstegen i wsp., 1999; Jeukenne i Verstegen, 1997; Jurczak i Janowski, 2007; Prochowska i wsp., 2014).
Sterowanie długością okresu międzyrujowego
Skrócenie fazy lutealnej (ryc. 4) może być wykorzystane do przyspieszenia terminu wystąpienia rui. Jak już wspomniano we wcześniejszym akapicie, istnieje możliwość zastosowania w tym celu preparatów antyprolaktynowych. Warto także wspomnieć o ewentualności wykorzystania – w roli czynnika luteolitycznego – prostaglandyny F2 alfa.
Przedłużanie fazy lutealnej z kolei ma raczej charakter terapeutyczny u suk roniących nawykowo. Pewną odmianą przedłużenia fazy dominacji hormonów gestagennych jest natomiast zastosowanie preparatów progestagennych w ramach antykoncepcji. Stosowanie środków antykoncepcyjnych z zasady jednak nie jest polecane u suk hodowlanych.
Skracanie fazy lutealnej za pomocą prostaglandyny F2 alfa i preparatów antyprolaktynowych
Podawanie preparatów zawierających prostaglandynę F2 alfa, preparatów dopaminergicznych ma na celu wywołanie lizy/zaniku ciałek żółtych oraz skrócenie fazy lutealnej. Ze względu na fakt, że preparaty prostaglandynowe nie są dopuszczone do stosowania dla psów w Polsce, leków tych używa się raczej sporadycznie – tylko w leczeniu farmakologicznym zaawansowanego ropomacicza u suk hodowlanych, i to najlepiej po pisemnej zgodzie właściciela.
