Jednym z najważniejszych czynników wpływających na wyniki osiągane przez psy sportowe jest żywienie. Szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednią podaż składników energetycznych. Spośród nich najważniejsze znaczenie mają tłuszcze i węglowodany. Stopień ich wykorzystania na cele energetyczne zależy od intensywności i czasu trwania wysiłku fizycznego. Z tego względu zapotrzebowania na składniki energetyczne różnych grup psów sportowych różnią się między sobą w sposób zasadniczy.

Zapotrzebowanie energetyczne psów sportowych

Zapotrzebowanie energetyczne omawianych w artykule psów sportowych – chartów wyścigowych, psów zaprzęgowych i psów trenujących agility – jest kluczowym czynnikiem warunkującym sposób ich żywienia. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Hilla i współpracowników (15), charty o masie ciała 30 kg, poddawane codziennie 30-minutowemu treningowi i przebiegające dwukrotnie w ciągu tygodnia dystans 500 metrów, pobierają pokarm dostarczający 8,3 MJ dziennie (15). Z kolei psy zaprzęgowe, pokonujące w czasie 70 godzin w temperaturze wynoszącej od -35 do -10°C dystans 490 km, pobierają pokarm dostarczający 44,6 MJ dziennie. W tym czasie zużywają 47,1 MJ dziennie (17). Jednak w przypadku ekstremalnego wysiłku dzienne pobranie energii może przekroczyć 50 MJ (2). Zapotrzebowanie energetyczne psów zaprzęgowych podczas wyczerpującego wyścigu jest zdecydowanie wyższe niż zapotrzebowanie energetyczne psów utrzymywanych przez Eskimosów w surowych warunkach pogodowych na północnych obszarach Grenlandii. Psy wykorzystywane przez Eskimosów do polowania zimą przebywają w średniej temperaturze -21,4°C. Przy średniej masie ciała wynoszącej 33,2 kg pobierają pokarm dostarczający 11,8 MJ dziennie. Podstawowym źródłem energii w diecie tych psów jest tłuszcz zawarty w mięsie fok i morsów. Uzupełnieniem dawki pokarmowej jest karma komercyjna, którą psy otrzymują podczas polowań (6). Z kolei zapotrzebowanie energetyczne psów trenujących agility jest niewiele wyższe niż zapotrzebowanie psów aktywnych, nieuprawiających jednak wyczynowo żadnej dyscypliny sportu. Trenujące agility psy o masie ciała 20 kg powinny otrzymywać karmę dostarczającą 4,7-6,3 MJ dziennie (13).

Należy jednak pamiętać, że zapotrzebowania na składniki energetyczne psów poddawanych takiemu samemu wysiłkowi fizycznemu mogą w istotnym stopniu różnić się między sobą. Wynika to z faktu, że są one uwarunkowane wieloma innymi czynnikami, w tym rasą, płcią i wiekiem. Z tego względu każdego psa należy traktować w sposób indywidualny.

Przemiany energetyczne w mięśniach szkieletowych

Ryc. 1. Charty wykonują krótkotrwały i bardzo intensywny wysiłek fizyczny. Z tego względu w żywieniu tych psów szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednio wysoką podaż węglowodanów. Na zdjęciu charty angielskie whippet z hodowli „Lazarus” (wł. K. i W. Lazar).

W trakcie wysiłku fizycznego mięśnie zużywają związki wysokoenergetyczne, takie jak adenozynotrójfosforan (ATP), fosfokreatyna, węglowodany i wolne kwasy tłuszczowe. Stopień ich wykorzystania zależy od intensywności i czasu trwania wykonywanej pracy (22). W ciągu pierwszych sekund intensywnego wysiłku fizycznego ATP jest odtwarzany kosztem fosfokreatyny. W kolejnych kilku minutach resynteza fosfokreatyny i ATP zachodzi dzięki glikolizie beztlenowej. Wysiłek beztlenowy powoduje szybkie zużywanie glikogenu mięśniowego. W trakcie pracy beztlenowej intensywność wykorzystania glikogenu mięśniowego na cele energetyczne może być nawet 20-40 razy większa niż w trakcie pracy tlenowej (28). Dochodzi wówczas do wytwarzania dużych ilości kwasu mlekowego. W mięśniach chartów pokonujących dystans 800 metrów stężenie kwasu mlekowego wzrasta 6-7-krotnie. W wyniku tego dochodzi do zmniejszenia pH z 6,88-6,93 do 6,40--6,56 i ograniczenia zdolności mięśni do wykonywania pracy (4). Wraz z czasem zaczynają dominować procesy tlenowe, a w trakcie długotrwałego biegu organizm czerpie energię w głównej mierze z utleniania kwasów tłuszczowych. Pokonywanie dużych odległości powoduje zmniejszenie zawartości glikogenu i kwasów tłuszczowych w mięśniach szkieletowych. W efekcie dochodzi do nasilenia utleniania glikogenu wątrobowego i triglicerydów tkanki tłuszczowej (18). Należy zwrócić uwagę na fakt, że białko tylko w niewielkim stopniu jest wykorzystywane przez psy na cele energetyczne. Ma ono pewne znaczenie w biegach trwających dłużej niż 30 minut (13).

Tłuszcz i węglowodany jako źródła energii w żywieniu poszczególnych grup psów sportowych

Charty wykonują krótkotrwały i bardzo intensywny wysiłek fizyczny. Zasadniczo biegają na dystansach od 300 do 900 metrów, które pokonują w czasie od 17 do 57 sekund ze średnią prędkością około 60 km/h. Z kolei psy zaprzęgowe pokonują odległości od 10 do nawet 1800 km. Na kilkusetkilometrowych dystansach biegają z prędkością około 16 km/h, co po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na odpoczynek daje średnią prędkość wynoszącą około 7 km/h. Psy te niejednokrotnie biegają w bardzo trudnych warunkach pogodowych. Psy uczestniczące w zawodach agility pokonują dystans wynoszący niecałe 200 metrów ze średnią prędkością około 7 km/h (13). W przeciwieństwie do chartów i psów zaprzęgowych muszą one wspinać się i przeskakiwać przez przeszkody, a także wielokrotnie gwałtownie zmieniać kierunek i prędkość biegu. Różnice w treningu i zawodach tych trzech grup psów sportowych sprawiają, że ich zapotrzebowania na składniki energetyczne różnią się między sobą w sposób zasadniczy.

Charty wyścigowe

Przystosowanie chartów do bardzo szybkich biegów wynika między innymi z ich budowy. Około 57% ich masy ciała stanowi tkanka mięśniowa (8). U chartów obserwuje się zmniejszenie masy tkanki mięśniowej w dalszych odcinkach kończyn. W kończynie miednicznej mięśnie zlokalizowane poniżej stawu kolanowego stanowią 12,4% całkowitej masy mięśniowej kończyny. Z kolei w kończynie piersiowej mięśnie zlokalizowane poniżej stawu łokciowego stanowią 22,6% całkowitej masy mięśniowej kończyny. Dla porównania u psów rasy amerykański pit bull terrier wartości te wynoszą odpowiednio 15,7 i 27,5% (23). Zredukowana masa tkanki mięśniowej w dalszych odcinkach kończyn jest charakterystyczna dla zwierząt zdolnych do osiągania dużych prędkości (12). Dodatkowo od około 70 do niemal 100% włókien mięśniowych w mięśniach kończyn chartów stanowią włókna szybko kurczące się (7, 9). Podobnie wysoka zawartość włókien szybko kurczących się występuje w mięśniach kończyn gepardów, które są najszybszymi zwierzętami lądowymi (32). Są to tylko niektóre czynniki sprawiające, że charty są najszybszymi psami, mogącymi osiągać prędkość około 70 km/h (23). Prędkość maksymalna osiągana przez charty jest zdecydowanie niższa niż udokumentowana prędkość maksymalna uzyskana przez geparda (ponad 104 km/h) (29). Dorównuje jednak prędkości koni wyścigowych (około 70 km/h) (11) i przewyższa o mniej więcej 60% największą udokumentowaną prędkość uzyskaną przez człowieka (ponad 44 km/h) (1).

Charty podczas biegu czerpią energię przede wszystkim ze zgromadzonych w mięśniach ATP, fosfokreatyny i glukozy. Z tego względu w żywieniu tych psów szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednio wysoką podaż węglowodanów. Wykazano, że zwiększenie zawartości węglowodanów kosztem białka wpływa na poprawę osiąganych wyników sportowych. W badaniach przeprowadzonych przez Hilla i współpracowników (16) charty żywione karmą, w której węglowodany stanowiły 43%, a białko 24% energii metabolicznej, pokonywały dystans 500 metrów o 0,18 sekundy szybciej niż osobniki otrzymujące karmę, w której zawartość tych składników wynosiła odpowiednio 30 i 37% energii metabolicznej (16). Jednak nie tylko zbyt niska, ale również zbyt wysoka zawartość węglowodanów (54% energii metabolicznej), osiągnięta poprzez zmniejszenie zawartości białka i tłuszczu, wpływa niekorzystnie na szybkość chartów (15). W suchych karmach komercyjnych przeznaczonych do żywienia chartów wyścigowych bardzo dobre źródła węglowodanów stanowią między innymi ryż i kukurydza.

Ryc. 2. Wydaje się, że wysokiej jakości komercyjne suche karmy przeznaczone do żywienia psów aktywnych charakteryzują się odpowiednią dla psów uprawiających agility zawartością tłuszczu i innych składników pokarmowych, w związku z tym mogą stanowić podstawę ich dawki pokarmowej. Pies podczas szkolenia w Sekcji Agility Psi Sport ZKwP oddział Płock.

Wyniki osiągane przez charty w istotnym stopniu zależą również od podaży tłuszczu. W żywieniu chartów należy unikać nadmiernych ilości tego składnika. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Tolla i współpracowników (30), charty żywione karmą, w której 75% energii metabolicznej pochodzi z tłuszczu, biegają wolniej niż charty otrzymujące karmę, w której zawartość tego składnika wynosi 31% energii metabolicznej (30). Jednak zbyt niska zawartość tłuszczu też nie jest wskazana. Wykazano, że charty żywione karmą, w której tłuszcz stanowi 38% energii metabolicznej, biegają szybciej niż charty otrzymujące karmę, w której zawartość tłuszczu wynosi 28% energii metabolicznej (14).

Psy zaprzęgowe

Głównym składnikiem energetycznym w dawce pokarmowej dla psów zaprzęgowych jest tłuszcz, który może dostarczać nawet 60% energii (10, 27). Tłuszcz charakteryzuje się ponad dwukrotnie wyższą kalorycznością niż węglowodany. Stanowi również źródło witamin lipofilnych i wielu innych substancji biologicznie czynnych. Wpływa ponadto na smakowitość karmy. Niedostateczna podaż tłuszczu w okresie wyczerpujących treningów lub długotrwałych zawodów może prowadzić do utraty masy ciała. Zbyt niska zawartość tego składnika, a w konsekwencji również energii w karmie może stwarzać konieczność zwiększonego jej pobierania w celu zaspokojenia wysokich potrzeb energetycznych. Pobieranie zbyt dużych ilości karmy może nadmierne obciążać przewód pokarmowy i negatywnie wpływać na zdolności psów do wykonywania wysiłku fizycznego. Szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednią podaż nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodzin n-3 i n-6. Z tego względu w żywieniu zarówno psów zaprzęgowych, jak i pozostałych grup psów sportowych korzystnie jest stosować dodatki olejów rybnych i roślinnych. Należy jednocześnie uzupełniać antyoksydanty pokarmowe, zwłaszcza witaminę E. Postępowanie to ma na celu ograniczenie utleniania nienasyconych kwasów tłuszczowych, które ulega nasileniu na skutek wysiłku fizycznego.

Stopień wykorzystania tłuszczu na cele energetyczne jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na zdolność psów do wykonywania długotrwałego wysiłku fizycznego. U wytrenowanych psów podczas długotrwałych ćwiczeń nawet do 90% energii może pochodzić z utleniania zawartych we krwi wolnych kwasów tłuszczowych (24). Trening powoduje adaptację organizmu do zwiększonego wykorzystania kwasów tłuszczowych, co jest potęgowane przez jednoczesne podawanie psom pokarmu wysokotłuszczowego. Wpływa to na ograniczenie wykorzystania glikogenu mięśniowego, dzięki czemu dochodzi do poprawy wytrzymałości (20). Z badań przeprowadzonych przez Hammela i współpracowników (10) oraz Reynoldsa i współpracowników (27) wynika, że długotrwały wysiłek fizyczny powoduje wzrost stężenia wolnych kwasów tłuszczowych we krwi psów żywionych karmą zarówno o wysokiej, jak i niskiej zawartości tłuszczu. Stężenie to jednak jest zdecydowanie wyższe we krwi psów otrzymujących karmę charakteryzującą się wysoką zawartością tego składnika (10, 27). Ponadto indukowany ćwiczeniami wzrost stężenia wolnych kwasów tłuszczowych we krwi jest wyższy u psów szybszych i bardziej wytrzymałych (10). Wzrost ten jest zredukowany u psów, które przez dłuższy czas miały ograniczony dostęp do jakiejkolwiek aktywności fizycznej, co negatywnie wpływa na ich zdolność do wykonywania wysiłku fizycznego (25).

Dobre źródło tłuszczu dla psów zaprzęgowych stanowią średniołańcuchowe triglicerydy. Są to estry glicerolu i średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych: kapronowego (C6:0), kaprylowego (C8:0), kaprynowego (C10:0) i laurynowego (C12:0). Duża przydatność tych związków wynika nie tylko z ich wysokiej kaloryczności, ale również bardzo dobrej przyswajalności. Uwolnione w wyniku działania enzymów trawiennych średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe są wchłaniane w głównej mierze bezpośrednio do krwi, a następnie transportowane do wątroby. W wątrobie ulegają β-oksydacji, stanowiąc doskonałe źródło energii. Spośród naturalnych pokarmów związki te w największych ilościach występują w oleju kokosowym. Ponadto wchodzą w skład niektórych suplementów diety (22).

Bardzo ważną kwestią w żywieniu psów zaprzęgowych jest prawidłowe gospodarowanie węglowodanami zgromadzonymi w organizmie. Występują one pod postacią glikogenu mięśniowego i wątrobowego oraz glukozy krążącej we krwi. Węglowodany są gromadzone w organizmie w stosunkowo niewielkich ilościach. Podczas długotrwałego biegu wykorzystanie tych związków na cele energetyczne wzrasta w trakcie podbiegania pod strome zbocza oraz w momentach przyśpieszania. Ich zawartość w organizmie wpływa na zdolności psów do pokonywania długich dystansów.