Oksytocyna (OT) jest neuropeptydem naczyniowym syntetyzowanym głównie w jądrach przykomorowym i nadwzrokowym podwzgórza. Na obwodzie OT działa na procesy fizjologiczne układu rozrodczego prowadzące do indukcji skurczów macicy i pobudzenia wydzielania mleka (1). Oksytocyna uwalniana jest w odpowiedzi na fizjologiczne i psychologiczne stresory, jak również w reakcji na różne bodźce socjalne (2, 3). Pobudzając swoiste receptory (OTR), wpływa na zachowania motywacyjne zarówno ludzi, jak i zwierząt.

Rozmieszczenie receptorów OT w mózgu jest wysoce swoiste u poszczególnych gatunków i koresponduje z ekspresją zachowań socjalnych, takich jak więzy między osobnikami (4, 5) i motywacje (2). Lokalizacja receptorów OTR w dopaminergicznym układzie korowo-mezolimbicznym plasuje OT na idealnej pozycji do modulowania szeroko pojmowanych zachowań motywacyjnych, między innymi zachowań macierzyńskich, łączenia się osobników w pary, zachowań seksualnych, zachowań między partnerami, między rodzicami i dziećmi, poznania socjalnego, gromadzenia informacji socjalnych (6), lęku, strachu, agresji czy stresu (7, 8).

Ryc. 1. Troskliwa opieka nad potomstwem i przywiązanie do niego świadczą o odpowiednim uwalnianiu oksytocyny w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym matki.

W minionym wieku uważano OT za ważny hormon socjalny i rozrodczy. Wcześniejsze badania uznawały ten hormon za główny peptyd podwzgórza, pobudzający laktację i skurcze mięśniówki gładkiej macicy w czasie porodu (1). Wyniki prac z ostatnich lat wskazują natomiast na jej zdolność do ułatwiania różnorakich aktywności socjalnych i reprodukcyjnych – od łączenia się osobników w pary do zachowań opiekuńczych matki, jej agresywności poporodowej oraz zachowań seksualnych u ludzi i zwierząt („hormon rozkoszy i szczęścia”) (2, 9).

OT wpływa również na ośrodkowe reakcje dopaminergiczne związane z zachowaniami niesocjalnymi, w tym takimi jak zachowania typowe dla narkomanii (tj. samostosowanie narkotyku, tolerancja i uzależnienie – 10) czy stres (11). Oksytocyna może mieć swój udział w mechanizmach promujących zachowania opiekuńcze i adaptacyjne oraz jako seksualny „klucz” do sukcesów reprodukcyjnych organizmu. Poznanie kolejnych mechanizmów neurobiologicznych OT pozwoliło ustalić dodatkowo, że OT bierze udział w uzależnieniu od leków (tzw. głód lekowy), w etiopatogenezie autyzmu, depresji, schizofrenii oraz reakcji na ból i stres (12).

Działanie OT w bólu i w stresie

Ryc. 2. Lokalizacja i struktury układu limbicznego.

Powszechnie uważa się, że czynnik stresogenny, niezależnie od swego charakteru, aktywuje oś podwzgórzowo-przysadkowo-korowo-nadnerczową (HPA) oraz oś sympatyko-rdzeniowo-nadnerczową (SAA). Efektem tych pobudzeń jest nasilone uwalnianie glikokortykosteroidów nadnerczowych (szczególnie kortyzolu) oraz katecholamin [epinefryny (E) i norepinefryny (NE)], odpowiednio z kory i rdzenia nadnerczy. Jednym z czynników wyzwalających stres jest ból, zarówno ten o charakterze fizycznym, jak i chemicznym lub psychicznym. Wiadomo jednak, że ogólna reakcja na działania czynnika stresowego jest o wiele bardziej skomplikowana i dotyczy zmian w aktywności ośrodkowych struktur dopaminergicznych układu motywacyjnego i ruchowego (motorycznego). Na plan pierwszy wysuwają się zmiany stężeń dopaminy w strukturach motywacyjnych.

Ryc. 3. Rozmieszczenie receptorów dla oksytocyny w mózgowiu. Kolor czerwony – największa koncentracja.

Dopamina jest uwalniana w reakcji na czynniki stresowe o charakterze psychicznym i fizjologicznym. Zakres uwalnianych stężeń zależy w dużym stopniu od płci, zmienności osobniczych, w tym różnic genetycznych. Okazało się bowiem, że w stresie uwalniana jest również oksytocyna, która wykazuje cechy anksjolityku, działa przeciwstresowo via receptory swoiste, zarówno ośrodkowo, jak też obwodowo (13). U ssaków w stresie psychogennym OT uwalniana jest zarówno w mózgu, jak i na obwodzie (3). Wprawdzie rola endogennej OT w biologii stresu jest mało poznana, zwłaszcza w stresie przewlekłym, zastosowanie jej jako substancji egzogennej znosi jednak ostre pobudzenie osi HPA u naczelnych i gryzoni (14) oraz zmniejsza uwalnianie kortyzolu – głównego mediatora neuroendokrynnego reakcji stresowej.

Ryc. 4. Oksytocyna i argininowa wazopresyna (AVP) modulują aktywność jądra środkowego ciała migdałowatego. AVP pobudza część centralną, pobudzenie części bocznej jest hamowane przez GABA.

Te teoretyczne przesłanki skłoniły neurobiologów do uznania OT za modulator bólu i stresu i zastosowania jej samej bądź jej agonistów w warunkach klinicznych. Okazało się bowiem, że u szczurów samców w stresie spowodowanym forsownym 10-minutowym pływaniem dochodzi do zwiększenia uwalniania OT (o 200%), glutaminianu (o 100%), asparaginianu (o 170%) oraz GABA (o 133%) w środkowej części ciała migdałowatego – centralnej strukturze zawiadującej procesami wyzwalania emocji i reakcji stresowej (ryc. 4).

Rola oksytocyny w zachowaniach socjalnych i behawioralnych

Oprócz tego, że oksytocyna uwalniana jest z tylnego płata przysadki do krwi obwodowej, wiadomo, że uwalnia się też w wielu innych strukturach mózgu związanych z zachowaniami społecznymi i socjalnymi (15). OT, działając ośrodkowo, ułatwia powstawanie więzi matka–dziecko oraz formowanie się par u różnych ssaków (16). Zastosowana ośrodkowo, ma też działania uspokajające (17), a zablokowanie genu OT nasila lęk (18).

Tabela I. Zachowania regulowane przez oksytocynę