Encephalitozoon cuniculi jest pierwotniakiem nadal niedocenianym przez lekarzy weterynarii. Mimo jego rozpowszechnienia u zwierząt domowych pasożyt ten rzadko jest brany pod uwagę w diagnostyce różnicowej chorób przebiegających z objawami ze strony układu nerwowego. Należy pamiętać, że występowanie zarażenia E. cuniculi u królików jest powszechne (stopień zarażenia waha się od 5-45% w Niemczech do nawet 80% w Szwecji). Choć wśród królików notowanych jest najwięcej dodatnich seroreagentów, zarażeniu ulegają także psy, koty, lisy, szczury, myszy, świnki morskie i człowiek (1, 5). Coraz częstsze są doniesienia o zarażeniu E. cuniculi u ludzi chorych na AIDS. I to właśnie schemat leczenia inwazji pierwotniaczej u ludzi jest najskuteczniejszy w przypadku leczenia zarażenia E. cuniculi u królików (3, 4, 6).

Charakterystyka E. cuniculi

Encephalitozoon cuniculi należy do mikrosporidiów tworzących spory. Unikalną cechą mikrosporidiów są spiralnie skręcone kanaliki w sporach, wstrzykujące sporoplazmę do komórek gospodarza. Pasożyt osiedla się w komórkach nabłonkowych kanalików nerkowych, komórkach śródbłonkowych, makrofagach, monocytach, komórkach glejowych i hepatocytach. Cykl życiowy u gospodarza trwa około trzech tygodni, po tym czasie spory są uwalniane do światła kanalików nerkowych, a następnie wydalane z moczem (4, 6).

Patogeneza encefalitozoonozy u różnych gatunków zwierząt

U królików zarażenia E. cuniculi występują powszechnie. Szczególnie liczne są przypadki domniemanej lub potwierdzonej inwazji u młodych królików miniaturowych. Do zarażenia wystarczy niewielka liczba pasożytów, a prawdopodobieństwo zarażenia zależy tylko od tego, czy w ogóle dojdzie do ekspozycji na patogen. Największa liczba spor jest wydalana z moczem bezpośrednio po zarażeniu, ale obecność spor stwierdzono także w kale i wydzielinie z dróg oddechowych. Najczęściej zarażenie następuje drogą doustną (spory obecne w pokarmie), zdecydowanie rzadziej drogą aerogenną (3, 4).

Encefalitozoonoza może wystąpić w formie klinicznej lub jako zarażenie bezobjawowe. U królików serododatnich niewykazujących objawów klinicznych stwierdzono w badaniu histopatologicznym charakterystyczne ziarniniakowe zapalenie nerek i mózgu. Kliniczna encefalitozoonoza jest przyczyną wysokiej śmiertelności królików, również zarażenie subkliniczne znacząco obniża zdrowotność stada. W hodowlach przeważa najczęściej postać przewlekła choroby, a spory są wydalane jedynie sporadycznie (6). Różnorodność objawów jest związana z wrażliwością poszczególnych narządów u różnych zwierząt.

Ryc. 1. Nerkowa postać encefalitozoonozy u królika. Dominujące objawy to wychudzenie, wyniszczenie, odwodnienie i apatia.

Ryc. 2. Martwica nabłonka kanalików nerkowych u królika z zaawansowaną encefalitozoonozą. Barwienie H–E.

Króliki ras standardowych. Kliniczna encefalitozoonoza objawia się dysfunkcją nerek (postać nerkowa) – obserwuje się poliurię, polidypsję, a także wychudzenie, wyniszczenie (ryc. 1). Stopień uszkodzenia nerek odzwierciedla badanie krwi, ujawniające podwyższone stężenie mocznika, kreatyniny, potasu, spadek poziomu hemoglobiny, hematokrytu i sodu oraz wzrost aktywności AST. Rzadko obserwuje się objawy nerwowe. W zmianach sekcyjnych dominują: śródmiąższowe zapalenie nerek, ogniska zwłóknienia i torbiele w korze nerek, martwica nabłonka kanalików nerkowych z naciekiem limfocytów (ryc. 2). Największe nasilenie zmian jest obserwowane w brodawce nerkowej. Rzadko można zaobserwować sporozoity w komórkach lub w świetle kanalików nerkowych. Dodatkowo zmiany mogą dotyczyć układu krwionośnego, gdzie przejawiają się zapaleniem naczyń krwionośnych i mięśnia sercowego (3, 6).

Ryc. 3. Postać nerwowa encefalitozoonozy u królika laboratoryjnego. Trudności w utrzymaniu równowagi, charakterystyczne przechylenie głowy na bok.

Ryc. 4. Fakolityczne zapalenie gałki ocznej u królika z encefalitozoonozą, zaburzenia koordynacji ruchowej, trudności w pobieraniu pokarmu.

Króliki miniaturowe. Najczęściej chorują młode osobniki. Przeważa postać nerwowa encefalitozoonozy, charakteryzująca się skrętem szyi, trudnościami w utrzymaniu równowagi, niedowładami i porażeniami kończyn miednicznych, napadami drgawek i oczopląsem (ryc. 3). Często występuje fakolityczne zapalenie błony naczyniowej gałki ocznej (reakcja na rekrystalizowane białka soczewki dostające się do komory przedniej oka) (ryc. 4). To zapalenie charakteryzuje się łagodnym limfocyto-plazmocytarnym zapaleniem tęczówki i ciałka rzęskowego i poddaje się leczeniu przeciwzapalnemu. Zmiany sekcyjne obserwuje się w układzie nerwowym. Najczęściej jest to nieropne, ziarniniakowe, ogniskowe zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego z rozplemem gleju. Wyjątkowo w mózgu mogą się pojawić pseudocysty (3, 6).

Ryc. 5. Przewlekła niewydolność nerek u młodego psa (nawet bez objawów nerwowych) może być powodowana encefalitozoonozą.

U psów i kotów encefalitozoonozę notuje się sporadycznie. Wydaje się, że większość przypadków jest nierozpoznanych. E. cuniculi jest jednak znaczącym czynnikiem wywołującym przewlekłą niewydolność nerek u szczeniąt. Przeprowadzono badania na grupie psów z przewlekłą niewydolnością nerek i u 23% wykryto przeciwciała przeciw E. cuniculi (ryc. 5). Jeśli u kilkutygodniowego szczeniaka zaobserwujemy objawy niewydolności nerek i zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, należy rozważyć E. cuniculi jako przyczynę choroby. Encefalitozoonoza objawia się u szczeniąt niezbornością, drgawkami, poliurią, a także agresją i zmianą głosu. Zmiany w obrazie histopatologicznym są podobne do tych obserwowanych u królików. U królików zmiany w układzie krążenia ograniczają się do zapalenia, u psów natomiast dochodzi do martwicy mięśnia sercowego i tętnic (2, 6).

Rozpoznanie

W przypadku dominowania u królika objawów nerwowych, w rozpoznaniu różnicowym należy brać pod uwagę także kokcydiozę, niedobór witaminy E i selenu, zakażenie ucha środkowego i zewnętrznego przez Pasteurella multocida, zaburzony stosunek sodu do potasu, inwazję Ascaris columnaris lub Baylascaris procyonis (3). Metody serologiczne stosowane w diagnostyce encefalitozoonozy (np. ELISA) mogą służyć jedynie do kontroli stad królików laboratoryjnych i hodowlanych. Testy te nie sprawdzają się w rozpoznawaniu klinicznej postaci inwazji u królików trzymanych jako pupile ze względu na brak ustalonego miana przeciwciał istotnego diagnostycznie, jak i częste bezobjawowe zarażenie. Potwierdzeniem rozpoznania jest znalezienie spor w moczu, trzeba jednak pamiętać, że spory są wydalane krótko po zarażeniu. Mocz należy odwirować, a osad barwić metodą Grama albo Ziehl-Neelsena. W barwieniu metodą Grama spory są fioletowe (Gram-dodatnie), natomiast stadia proliferacyjne wybarwiają się na czerwono (Gram-ujemne).

Ryc. 6. Fakolityczne zapalenie błony naczyniowej gałki ocznej – przed leczeniem.

Ryc. 7. Ten sam królik cztery tygodnie po zakończeniu steroidoterapii i leczeniu fenbendazolem. Zmiany w oku cofnęły się zupełnie.