Celem tego opracowania jest przypomnienie ważniejszych danych oraz przedstawienie aktualnych informacji na temat zagrożeń dla ludzi i zwierząt ze strony dwóch pasożytniczych zoonoz – toksoplazmozy i giardiozy.

Ryc. 1. Objawy kliniczne toksoplazmozy często są związane z zaatakowaniem gałki ocznej.

W Unii Europejskiej nadzorowi i rejestracji podlega 38 chorób zakaźnych oraz sześć o etiologii pasożytniczej. Do tych ostatnich należą: malaria, kryptosporydioza, toksoplazmoza, giardioza, bąblowica i włośnica. Przyczyną czterech z nich są Protista (dawniej pierwotniaki). Pięć (z wyjątkiem malarii) ma status zoonoz, czyli przenoszą się ze zwierząt na ludzi. Choroby wywoływane przez Protista stanowią duży problem epidemiologiczny ze względu na łatwość szerzenia się za pośrednictwem form inwazyjnych obecnych w środowisku zewnętrznym (oocysty Cryptosporidium parvum i Toxoplasma gondii, cysty Giardia intestinalis) lub w tkankach zwierząt rzeźnych i łownych (cysty i pseudocysty T. gondi). Bąblowica (pojęcie obejmujące dwie jednostki chorobowe – inwazję formy larwalnej bąblowca jedno- lub wielojamowego) oraz włośnica mają mniejsze znaczenie (nieduża liczba przypadków u ludzi w skali roku), ale z racji ciężkich objawów klinicznych u pacjentów i związanego z tym medialnego nagłośnienia są postrzegane przez ogół społeczeństwa jako istotny problem i zagrożenie.

Toksoplazmoza

Toksoplazmoza jest najbardziej rozpowszechnioną pasożytniczą zoonozą na świecie. Świadczy o tym sięgająca kilkudziesięciu procent liczba serododatnich ludzi i zwierząt na wszystkich kontynentach. Występowanie przeciwciał anty-Toxoplasma nie zawsze jednak świadczy o procesie chorobowym, wręcz przeciwnie – najczęściej jest przejawem nabytej odporności (obecność przeciwciał klasy IgG o wysokiej awidności, tj. silnie wiążących się z antygenem, wytwarzanych w zaawansowanym, nieaktywnym już okresie zarażenia). Obecność przeciwciał u kota jest dowodem kontaktu z pasożytem w przeszłości, stan ten jest więc gwarancją, że zwierzę nie stanowi zagrożenia dla domowników, oczywiście pod warunkiem, że pozostaje w dobrej kondycji zdrowotnej.

Ryc. 2. Cysta Giardia intestinalis izolowana z próbki kału psa, powiększenie 400 razy.

Ryc. 3. Oocysta izolowana z próbki kału kota, odpowiadająca rozmiarami oocystom Toxoplasma gondii oraz oocystom Hammondia hammondi, powiększenie 400 razy.

Kot i inni przedstawiciele rodziny kotowatych (Felidae) są jedynymi żywicielami ostatecznymi Toxoplasma, w związku z czym występuje u nich faza jelitowa zarażenia (cykl płciowy rozwoju pasożyta), w trakcie której w komórkach nabłonka jelita cienkiego powstają miliony oocyst. Dawniej te formy trafiające do środowiska z kałem zarażonych kotów były uznawane za podstawowe źródło inwazji dla ludzi. Przed kilku laty rozpowszechnił się pogląd, że główną przyczyną zarażeń jest spożywanie mięsa zwierząt rzeźnych (głównie świń, owiec i kóz), w którym występują pseudocysty i cysty tkankowe wypełnione tachy- i bradyzoitami. Ostatnio jednak powracają opinie, że podstawowe znaczenie w szerzeniu się toksoplazmozy ma skażenie środowiska oocystami. Wskazuje na to wysoki odsetek serododatnich zwierząt roślinożernych, szczególnie owiec i kóz (w Europie średnio 33-36%), który świadczy o zanieczyszczeniu oocystami gleby oraz wód powierzchniowych. Dowodem na rozprzestrzenienie oocyst na świecie jest także duża częstość zarażenia ssaków morskich (fok i delfinów), które są traktowane jako wskaźniki rozprzestrzeniania się zarażenia do mórz i oceanów. W populacjach ludzkich częsta obecność przeciwciał wśród wegetarian świadczy o ekspozycji na oocysty znajdujące się na niemytych warzywach i owocach. Istotne z klinicznego punktu widzenia jest to, że inwazje u ludzi wywołane oocystami mają znacznie cięższy przebieg niż spowodowane przez cysty tkankowe.

U ludzi i wielu gatunków ssaków oraz ptaków – żywicieli pośrednich T. gondii – zarażenie pierwotne zwykle przebiega bezobjawowo. Może się to zdarzać także u kotów. Są to przypadki szczególnie niebezpieczne z punktu widzenia zagrożenia człowieka, ponieważ koty niewykazujące objawów choroby wydalają oocysty z kałem. Przebieg toksoplazmozy narządowej u kotów może być bardzo różny, zarówno w odniesieniu do czasu trwania, jak i nasilenia objawów, zależy od stopnia uszkodzenia tkanek przez pasożyty. Najczęściej objawy są związane z zaatakowaniem układu nerwowego, płuc, wątroby i gałki ocznej. U kociąt zarażonych w macicy choroba zwykle jest śmiertelna.

Tabela I. Liczba przypadków toksoplazmozy u ludzi w Polsce (dane NIZP-PZH)

Kot wydala oocysty z kałem od 3.-10. dnia po zjedzeniu cyst tkankowych znajdujących się w zarażonym mięsie. Wydalanie oocyst trwa do 20 dni i jest najintensywniejsze między 2. i 5. dniem. Znacznie rzadziej do inwazji u kotów dochodzi wskutek spożycia oocyst ze środowiska zewnętrznego, wówczas okres rozwoju choroby jest dłuższy i wynosi 18-36 dni.

Ostatnio opisano trzy przypadki toksoplazmozy u kotów w różnym wieku, u których rozpoznanie nie było łatwe, nawet w sytuacji gdy autorzy dysponowali możliwością wykonania pełnej diagnostyki (koproskopia, serologia, PCR) (Adaszek i wsp., 2011). U dwóch 11-miesięcznych kocurów z biegunką chorobę rozpoznano w oparciu o dodatni wynik badania serologicznego (obecność przeciwciał IgM anty-Toxoplasma). W kale nie wykryto oocyst ani DNA pasożyta. Jest to charakterystyczne w przebiegu toksoplazmozy u kotów – oocysty wydalane są krótko i nie w sposób ciągły, więc bardzo trudno jest je stwierdzić. Kolejnym pacjentem była kotka w wieku 13 lat z objawami okulistycznymi (zaburzenia widzenia, zmiany w dnie oczu). Pomimo tygodniowej terapii objawowej nie występowała poprawa, pojawiły się porażenia. Badaniem PCR wykazano DNA pasożyta w płynie mózgowo-rdzeniowym, a w surowicy przeciwciała IgG anty-Toxoplasma, potwierdzając nerwową postać toksoplazmozy. Przedstawione przypadki uświadamiają złożoność przebiegu toksoplazmozy u kotów i związane z tym trudności diagnostyczne.

Tabela II. Metody laboratoryjne stosowane w diagnostyce inwazji Giardia u ludzi i zwierząt (Zygner i Jaros, 2011). W testach materiałem do badań jest kał

W rozpoznaniu toksoplazmozy bardzo ważny jest wywiad, który pozwala ustalić, czy kot miał kontakt z gryzoniami. Koty polujące są szczególnie narażone na inwazję T. gondii. Pasożyt krąży w środowisku naturalnym, w którym gryzonie i ptaki są rezerwuarem toksoplazm i stanowią główne źródło zarażenia dla kotów.

W środowisku leśnym także występują potencjalne źródła Toxoplasma dla ludzi. Są to ptaki łowne, przede wszystkim kaczki, gęsi i gołębie. Wśród dzikich zwierząt szczególnie podatne na zarażenie są sarny i zające. U tych ostatnich choroba ma często ostry przebieg i kończy się śmiercią (Bartoszek i wsp., 2011). Dziki z racji swych zachowań (padlinożerstwo) również mogą odgrywać rolę żywicieli pośrednich. Myśliwi muszą być świadomi tego, że nie tylko mięso i narządy wewnętrzne zwierząt, poddane niedostatecznej obróbce termicznej, stwarzają ryzyko zarażenia, ale stanowi je także czynność patroszenia i skórowania tuszy.

Do wzrostu ryzyka toksoplazmozy dla ludzi przyczyniają się coraz powszechniej wdrażane systemy proekologiczne w hodowli. Przyjazne systemy chowu, bardzo pozytywnie odbierane przez konsumentów, sprzyjają kontaktowi zwierząt z oocystami w środowisku zewnętrznym. Dotyczy to przede wszystkim kur z chowu przydomowego i wolnego wybiegu oraz świń utrzymywanych w systemach ekstensywnych. Ze względu na najczęściej bezobjawowy przebieg zarażenia u zwierząt, hodowca może nie być świadomy zagrożenia, jakie niesie jego przychówek.

Giardioza

Giardia intestinalis (dawniej G. duodenalis, G. lamblia) należy do wiciowców i pasożytuje na komórkach nabłonka jelita cienkiego u naczelnych, psów, kotów, świń, przeżuwaczy i gryzoni. Jest jedną z głównych przyczyn biegunek o etiologii pasożytniczej u ludzi i zwierząt. Inwazja rozprzestrzenia się na drodze pokarmowej za pośrednictwem cyst obecnych w wodzie i żywności. Odsetek zarażonych psów i kotów w Europie wynosi 3-7%. Inwazja wywołuje częściową odporność, wskutek czego choroba często przyjmuje postać przewlekłą. Cysty wydalane są zarówno przez zwierzęta chore, jak i niewykazujące objawów klinicznych. Wydalanie cyst trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy. Mogą one przetrwać kilka-kilkanaście miesięcy w wilgotnym środowisku, ale są wrażliwe na wysychanie i niskie temperatury.

Spośród siedmiu odmian genotypowych Giardia intestinalis (oznaczonych od A do G) chorobotwórcze dla człowieka są genotypy A i B, natomiast dla zwierząt towarzyszących genotypy A, B, C i D (psy) oraz A i F (koty). Odmiany genotypowe można różnicować wyłącznie przy użyciu technik biologii molekularnej, dlatego też każdy przypadek stwierdzenia cyst Giardia w kale zwierząt (badanie mikroskopowe lub test immunofluorescencji) albo antygenów pasożyta (test immunoenzymatyczny ELISA) należy traktować jako zagrożenie dla zdrowia ludzi. Brak jednoznacznych dowodów na to, że koty stanowią zagrożenie giardiozą dla człowieka.