Clostridium difficile to Gram-dodatnie, beztlenowe laseczki wytwarzające przetrwalniki. Zakażenia na ich tle zarówno u ludzi, jak i u zwierząt, w tym u psów i kotów, objawiają się biegunką (CDI – Clostridium difficile-associated diarrhea), której mechanizm rozwoju nie został dokładnie poznany. Przyjmuje się, że jest ona następstwem działania toksyn produkowanych przez laseczki, uszkadzających błonę śluzową jelita. C. difficile wytwarza co najmniej trzy typy toksyn, przy czym najlepiej poznanymi i mającymi największe znaczenie kliniczne są toksyna A oraz toksyna B (10).

prof. dr hab. Łukasz Adaszek

dr n. wet. mgr inż. Beata Dzięgiel

prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk

W wielu badaniach wykazano związek pomiędzy wykryciem toksyn C. difficile w kale psów i kotów a rozwojem choroby. Przyjmuje się, że w populacji psów drobnoustroje te są przyczyną 10-21% wszystkich biegunek. Z drugiej strony bakterie te izolowano od 0-58% zdrowych psów niewykazujących objawów biegunki (9, 15).

Dane na temat występowania omawianych laseczek u kotów są fragmentaryczne. Dostępny jest tylko jeden raport opisujący kliniczną postać zakażenia u dwóch kotów domowych (16). Sytuacja taka może świadczyć o niższej wrażliwości kotów na zakażenie lub mniejszej ekspozycji tych zwierząt na zarazek. Częstotliwość stwierdzania bakterii w kale w populacji kotów wynosi 0-21%, przy czym wskaźnik ten wśród zwierząt hospitalizowanych w szpitalach weterynaryjnych jest wyższy i sięga nawet 9-38% (1, 4, 8, 16).

Czynnikami ryzyka ułatwiającymi kolonizowanie przewodu pokarmowego psów i kotów przez C. difficile są: stosowanie szerokiej antybiotykoterapii u zwierząt i ich właścicieli, choroby immunosupresyjne u zwierząt i ich właścicieli oraz kontakt psów i kotów z dziećmi (7).

Clostridium perfringens, podobnie jak C. difficile, to Gram-dodatnie, beztlenowe, przetrwalnikujące laseczki. Należą do najbardziej rozpowszechnionych chorobotwórczych bakterii przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt. Wyróżnia się pięć biotypów tych drobnoustrojów (A-E), produkujących cztery główne toksyny (alfa, beta, iota i epsilon). C. perfringes typu A odpowiedzialny jest za rozwój zarówno ostrych, jak i przewlekłych biegunek z jelita cienkiego i grubego u psów i kotów oraz ostrych krwotocznych biegunek u psów (6, 12).

Częstotliwość izolowania C. perfringens od psów zdrowych oraz wykazujących objawy biegunek jest podobna (> 80%). U kotów wskaźnik ten jest niższy i wynosi 2,0-4,1%. Stosunkowo często (67%) w kale psów z ostrymi krwotocznymi biegunkami wykazywano natomiast enterotoksynę tych drobnoustrojów (9, 15).

Infekcje na tle obu omawianych bakterii, zarówno C. difficile, jak i C. perfringens, mogą przybierać formę łagodną, z przemijającą biegunką, aż do postaci ciężkiej z uporczywą, krwotoczną biegunką z jelita cienkiego lub grubego, która może prowadzić do upadków chorych osobników. Ponieważ obecnie nie ma złotego standardu pozwalającego na rozpoznanie zakażeń na tle obu laseczek, celem niniejszego artykułu jest przedstawienie postępowania diagnostycznego u psów i kotów z podejrzeniem biegunki na tle zakażeń C. difficile i C. perfringens oraz możliwego leczenia.

Metody rozpoznawania

Rozpoznanie zakażeń na tle C. difficile oraz C. perfringens u psów i kotów jest procesem wieloetapowym. Samo wykazanie drobnoustrojów w kale psów i kotów nie uprawnia do stwierdzenia, że są one przyczyną biegunek. Jak przedstawiono powyżej, bakterie te można wykazać u znacznego odsetka zdrowych osobników w populacji. Postępowanie diagnostyczne powinno więc uwzględniać takie elementy jak wywiad i badanie kliniczne, badanie mikrobiologiczne kału, wykazanie toksyn drobnoustrojów w kale badaniami immunologicznymi oraz badanie molekularne kału w kierunku wykrycia materiału genetycznego laseczek bądź genów kodujących ich toksyny (10, 13).

1. Wywiad i badanie kliniczne. Jak wspomniano powyżej, przebieg zakażeń na tle Clostridium spp. u psów i kotów może być łagodny, z biegunką ustępującą samoistnie, lub ciężki, gdy dochodzi do odwodnienia zwierząt, a w kale pojawia się krew (2, 9). Biegunki mogą utrzymywać się od kilku dni do kilku-kilkunastu tygodni i często są nawracające, o czym informują właściciele zwierząt. Niejednokrotnie pojawiają się u osobników z obniżoną odpornością, po długotrwałej antybiotykoterapii lub po hospitalizacji. Biegunkom może towarzyszyć gorączka oraz bolesność powłok brzusznych. W badaniu hematologicznym u osobników z ostrym zapaleniem żołądka i jelit na tle Clostridium notuje się leukocytozę neutrofilną z przesunięciem w lewo, a hematokryt jest podwyższony.

Ryc. 1. Bakterie C. perfringens izolowane z kału biegunkowego od psa. Barwienie metodą Grama.

2. Tradycyjna hodowla mikrobiologiczna drobnoustrojów C. difficile i C. perfringens jest czułą metodą diagnostyczną, pomocną w badaniach epidemiologicznych oraz w ocenie antybiotykowrażliwości szczepu. Jej wynik nie potwierdza jednak, czy wyizolowany szczep drobnoustrojów produkuje toksyny, stąd swoistość tego badania jest niska. Posiewy z kału biegunkowego pobranego od psów i kotów z podejrzeniem zakażeń na tle Clostridium wykonuje się na wybiórczych podłożach agarowych lub bulionowych i inkubuje w warunkach beztlenowych przez co najmniej 48 godzin w temperaturze 35-37°C. Dalsza identyfikacja bakterii opiera się na morfologii kolonii, wrażliwości na tlen, ocenie preparatu mikroskopowego barwionego metodą Grama (ryc. 1), zielonożółtej fluorescencji pod wpływem długofalowego promieniowania UV w lampie Wooda i zapachu parakrezolu (zapach obornika końskiego). W identyfikacji stosuje się także testy biochemiczne. Od roku 2010 w Polsce dostępne jest podłoże chromogenne (agar chromID C. difficile), na którym kolonie C. difficile rosną w charakterystyczny sposób, przyjmując barwę szarą do czarnej. Wzrost drobnoustrojów uzyskiwany jest już po 24-godzinnej inkubacji, a samo badanie cechuje prostota wykonania i odczytu (14).

Ryc. 2. Płynoterapia jest istotnym elementem leczenia zakażeń na tle C. difficile i C. perfringens.

3. Wykrywanie toksyn bakteryjnych w kale. Do wykrywania toksyn Clostridium difficile w kale biegunkowym chorych zwierząt może być wykorzystywany test cytotoksyczności supernatantu kału w hodowli linii komórkowych Vero. Badanie to jest jednak kosztowne, trwa stosunkowo długo (około 3 dni) i wymaga specjalistycznego laboratorium. Zasada badania polega na tym, że pod wpływem toksyn Clostridium w hodowlach komórkowych dochodzi do powstawania efektu cytopatycznego (np. zaokrąglenia komórek). Wprowadzenie do hodowli przeciwciał neutralizujących toksynę chroni hodowlę przed wystąpieniem efektu cytopatycznego (5, 11). Wynik badania jest subiektywny, w związku z czym jego czułość jest kwestionowana. Obecnie test ten zastępowany jest przez nowe testy immunoenzymatyczne, wykrywające obecność toksyn A i B zarazka bezpośrednio w próbce kału. Tego typu komercyjne testy produkowane są w formie kasetkowej albo mikrostudzienkowej. Jednakże ich czułość i swoistość także jest kwestionowana, a wyniki badań Chouicha i wsp. (3) wykazały wręcz, że w przypadku psów bardziej wiarygodne wyniki uzyskiwane są w teście cytotoksyczności (14).