Niedoczynność tarczycy (hipotyroidyzm) to choroba metaboliczna, której skutki dotyczą całego organizmu. Jest wynikiem niedostatecznej produkcji lub wydzielania hormonów tarczycy. Hormony produkowane przez gruczoł tarczowy regulują aktywność metaboliczną komórek, stąd tak szeroki zakres objawów klinicznych przy hipotyroidyzmie. Mimo że objawy dermatologiczne są jednymi z najczęściej występujących u psów, należy pamiętać, że choroba dotyczy całego organizmu.

Aktywność wydzielnicza tyreocytów jest stymulowana przez TSH (hormon tyreotropowy), produkowany i wydziela-ny przez komórki tyreotropowe pars dystalis przysadki mózgowej. Jednak samo wydzielanie TSH pozostaje pod kontrolą hormonu TRH (tyreoliberyny) produkowanego przez pod-wzgórze. Wydzielanie hormonów tarczycy jest pod stałą kontrolą, przy udziale sprzężenia zwrotnego ujemnego, obejmującego działanie przysadki i podwzgórza. Znany jest hamujący wpływ somatostatyny na produkcję TSH czy też glikokortykosteroidów i androgenów na wydzielanie TSH (5, 7, 11, 18, 20).

Wybrane zagadnienia z fizjologii i patologii gruczołu tarczowego

Hormony gruczołu tarczowego regulują metabolizm komórkowy oraz są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Stymulują syntezę białek cytoplazmatycznych, wzmagają zużycie tlenu tkankowego. Dowiedziono, że hormony produkowane przez tarczycę pełnią istotną rolę w rozwoju i dojrzewaniu skóry u ssaków oraz wpływają na jej prawidłowe funkcjonowanie.

Gruczoł tarczowy produkuje głównie T4 (3,3’,5,5’-tetrajodotyroninę, tyroksynę) oraz w małych ilościach T3 (3,3’,5-trijodotyroninę, trójjodotyroninę), ale około 60% T3 produkowane jest w tkankach obwodowych przez odjodowanie zewnętrznego pierścienia T4. Z kolei odjodowanie wewnętrznego pierścienia prowadzi do powstania nieaktywnej formy 3,3’,5’-trójjodotyroniny (odwrotnej T3, rT3). T3 szybciej penetruje przestrzeń śródmiąższową i międzykomórkową. Osoczowe T4 i T3 są w większości związane z białkami. Mniej niż 0,05% T4 i poniżej 0,5% T3 krąży w postaci niezwiązanej (wolnej). Wydaje się, że właśnie stężenie wolnej frakcji hormonu jest utrzymywane na stałym poziomie przez regulacyjny system sprzężeń zwrotnych, czyli to właśnie poziom wolnego hormonu, zwłaszcza wolnej frakcji T4 (fT4; free T4), ma wpływ na powstanie choroby tarczycy. Psy z hipotyroidyzmem wykazują w większości obniżone stężenie T4 (głównie fT4), podczas gdy jednocześnie u większości stężenie T3 pozostaje w zakresie referencyjnym. Co więcej, podawanie im preparatów zawierających analogi T3 nie daje rezultatów, gdyż takie psy nie wykazują wzrostu stężenia T4, podczas gdy przy leczeniu lewotyroksyną stężenia T3 i T4 podnoszą się do wartości referencyjnych.

Ryc. 1. Niedoczynność tarczycy u 5-letniego airedale teriera. Widoczne rozległe symetryczne wyłysienia rozmieszczone na tułowiu.

Istnieje również określenie „dyshormonoza tarczycowa z eutyreozą” (euthyroid sick syndrome) – to sytuacja, gdzie mimo prawidłowego funkcjonowania tarczycy poziomy hormonów są nieprawidłowo niskie wskutek innej choroby. Sytuacje takie opisano między innymi w stanach długotrwałego głodzenia lub wyniszczenia organizmu, przy posocznicy, urazach, chorobie nowotworowej, stresie, niewydolności serca, hipotermii, przewlekłej niewydolności nerek, marskości wątroby i cukrzycowej kwasicy ketonowej (12).

Wpływ funkcjonowania gruczołu tarczowego na skórę

Ryc. 2. Zmiany skórne spowodowane niedoczynnością tarczycy u 6-letniego wyżła szorstkowłosego.

Hormony tarczycy są odpowiedzialne za inicjację fazy anagenowej wzrostu włosa, co nie występuje u psów z hipotyroidyzmem, skutkując zatrzymaniem rozwoju cebulki włosowej w fazie telogenowej oraz brakiem odrostu włosa i wyłysieniem. Hipotyroidyzm skutkuje również zanikiem naskórka oraz nieprawidłowościami rogowacenia z powodu obniżonej syntezy białek i aktywności mitotycznej. Keratynocyty przeprowadzają nieprawidłową lipogenezę i syntezę steroli. Nie do końca jasny jest jednak mechanizm przebarwienia skóry. Ponieważ hormony tarczycy prawdopodobnie powstrzymują wytwarzanie i zwiększają katabolizm glikozaminoglikanów (GAG), uważa się to za przyczynę gromadzenia się GAG w skórze. Niedobór hormonów tarczycy powoduje upośledzoną funkcję neutrofili oraz limfocytów T i B, co może tłumaczyć częste powikłanie hipotyroidyzmu u psów, jakim są zakażenia bakteryjne. Wynika to z osłabionej funkcji narządów limfatycznych i grasicy (7, 18).

Etiologia

Tabela I. Prawidłowe zakresy referencyjne stężenia hormonów we krwi u psów (zakresy mogą być różne w zależności od laboratorium)

Hipotyroidyzm wrodzony jest bardzo rzadką chorobą, choć prawdopodobnie częstszą niż się przypuszcza, ponieważ większość płodów umiera przed narodzeniem. Hipotyroidyzm nabyty występuje u psów dorosłych. Jako przyczynę podaje się limfocytarne zapalenie tarczycy, powodujące nacieki limfocytarne oraz nacieki plazmocytów i makrofagów gruczołu. Przypuszcza się, że wynikiem tego procesu jest postępujące uszkodzenie pęcherzyków i ich zastąpienie przez tkankę łączną, co jest określane jako idiopatyczny zanik miąższu tarczycy (3, 7, 18, 20).

Limfocytarne zapalenie gruczołu tarczowego jest głównie wynikiem produkcji autoprzeciwciał przeciwko tyreoglobulinie (TgAb, thyroglobulin autoantibody), rzadziej przeciw enzymowi peroksydazie tarczycowej (TPO) (2, 3). TPO bierze udział w syntezie hormonów tarczycy. Dodatkowo przypuszcza się, że przeciwciała mogą reagować z T3 lub T4. Należy wspomnieć, że pomimo braku objawów klinicznych organizm zwierzęcia może wytwarzać te autoprzeciwciała. Wykrycie tylko obecności przeciwciał (TgAb, antyTPO lub antyT3 bądź antyT4) nie może być więc podstawą do rozpoznania choroby, powinno być jednak kontrolowane, gdyż może świadczyć o predyspozycji do wystąpienia hipotyroidyzmu. Jest to istotne w przypadku zwierząt przeznaczonych do rozrodu, ponieważ wykazano zarówno predyspozycję rasową, jak i rodzinną do występowania niedoczynności tarczycy. Późne występowanie objawów klinicznych jest związane z faktem, że uszkodzone musi zostać ok. 75% miąższu gruczołu (3).

Tabela II. Przeliczanie jednostek SI na tradycyjne w oznaczanych hormonach tarczycy

Hormony tarczycy pobudzają oddychanie mitochondrialne oraz w warunkach tlenowych produkcję ATP. Hipotyroidyzm powoduje brak ATP i obniża aktywność ATP-azy, to z kolei zmniejsza aktywność pompy sodowo-potasowej. Efektem tego są zmiany w zależnym od pompy transporcie aksonalnym. U zwierząt z hipotyroidyzmem wykazany został upośledzony transport aksonalny. Prowadził on do zwyrodnienia aksonów i w konsekwencji neuropatii. Dodatkowo degeneracja zachodzi w komórkach osłonek Schwanna lub perineuralnych, gdzie wzrasta znacznie ilość glikozaminoglikanów i glikogenu. Prowadzi to do objawów demielinizacji i zwyrodnienia aksonów (9, 15).

Opisane są przypadki jatrogennej niedoczynności gruczołu tarczowego spowodowane zabiegiem chirurgicznym (tyreoidektomia) lub też stosowaniem leków hamujących syntezę hormonów tarczycowych (np. tiamazol). Guzy nowotworowe obserwowane w obrębie gruczołu tarczowego częściej są przyczyną nadczynności gruczołu niż hipotyroidyzmu.

Wtórna niedoczynność tarczycy towarzyszy z reguły innym zaburzeniom hormonalnym, np. zespołowi niedorozwoju przysadki mózgowej (karłowatość przysadkowa), nadczynności kory nadnerczy, nowotworom przysadki czy też wspomnianemu wcześniej zespołowi dyshormonozy tarczycowej z eutyreozą. Potwierdzono także jeden przypadek trzeciorzędowej niedoczynności tarczycy spowodowany zaburzeniami wydzielania tyreoliberyny (19).