Artykuł dotyczy roli, jaką w kocim życiu pełni komunikacja węchowa. Dla kota, tak jak dla większości ssaków, węch ma fundamentalne znaczenie dla przeżycia, ponieważ przynosi istotne informacje o otaczającym środowisku i płynących z niego korzyściach oraz zagrożeniach. Zmysł węchu u kota składa się z dwóch anatomicznie i fizjologicznie samodzielnych układów czuciowych – pierwszy wychwytuje rozproszone w otoczeniu cząsteczki zapachowe, drugi pozwala na odbiór właściwie bezwonnych feromonów. Feromony odbierane są przez kota za pośrednictwem narządu lemieszowo-nosowego i pełnią w jego życiu rozmaite funkcje, takie jak ostrzeganie o zagrożeniach, umożliwienie nawiązywania kontaktów seksualnych oraz znakowania społecznego i terytorialnego. Ze względu na rolę węchu i komunikacji chemicznej w życiu kota, wiele jego zachowań jest bezpośrednio związanych z wrażeniami odbieranymi za pomocą tego zmysłu. Niektóre z nich, mimo że całkowicie normalne z punktu widzenia etologii kota, są nie do zaakceptowania przez człowieka. Wiedząc, jak ważną rolę w kocim życiu odgrywają komunikaty węchowe i chemiczne, można kotu pomóc, albo wykorzystując jego naturalnego zasoby i zachowania, albo przy zastosowaniu syntetycznych feromonów.

Rola zmysłu węchu i komunikacji chemicznej w życiu kota

Poznanie świata zewnętrznego to dla zwierząt przede wszystkim odbiór wrażeń węchowych. Komunikacja chemiczna ma dla zwierząt znaczenie, które dla nas – ludzi – jest trudne do wyobrażenia. Dla większości ssaków węch ma fundamentalne znaczenie dla przeżycia, ponieważ przynosi kluczowe informacje o otaczającym środowisku i płynących z niego korzyściach oraz zagrożeniach. U zwierząt, ze względu na wielość funkcji, zmysł powonienia jest bardziej rozbudowany od pozostałych. Ssaki mogą rozpoznawać blisko 10 000 różnych zapachów i mają zdolność ich segregowania i analizowania każdego osobno. Porównując to do postrzegania zmysłowego człowieka, można powiedzieć, że „widzą” nosem. Węch składa się z dwóch anatomicznie i fizjologicznie samodzielnych układów czuciowych – pierwszy wychwytuje rozproszone w otoczeniu cząsteczki zapachowe, drugi pozwala na odbiór właściwie bezwonnych feromonów. Powszechnie znane są niezwykłe zdolności węchowe psa i to, w jaki sposób można je wykorzystać dla potrzeb człowieka. Co do kota, ogólnie wiadomo, że ma węch wielokrotnie lepszy niż człowiek, ale słabszy niż pies. A co z tego wynika?

Podobnie jak u innych ssaków, u kota komunikacja z otoczeniem poprzez zmysł węchu przebiega w dwojaki sposób – poprzez wąchanie zapachów i poprzez percepcję chemicznych cząsteczek zwanych feromonami. Ten drugi kanał jest dla kota szczególnie istotny. W przeciwieństwie do postrzegania zjawisk w otoczeniu innymi zmysłami, takimi jak wzrok czy słuch, przystosowanymi do odbioru informacji nagłych i krótkotrwałych, zmysł węchu wyławia to co ulotne i długotrwałe. Informacja zapachowa pozostaje możliwa do zidentyfikowania dla kota przez kilka godzin, kilka dni, a nawet kilka tygodni od pojawienia się! Człowiekowi, u którego zmysł węchu jest stosunkowo słabo rozwinięty, trudno wyobrazić sobie świat widziany nosem kota.

Ryc. 1. Koty mają około 60 milionów komórek węchowych.

Ryc. 2. Użycie feromonów znakowania społecznego przez pocieranie przedmiotów policzkami.

W kocim świecie zmysł węchu pełni funkcje bardzo ważne z punktu widzenia przetrwania. Węch i posługiwanie się komunikacją chemiczną służą kotu do:

• Poszukiwania pożywienia. Zaraz po urodzeniu ślepe i głuche kocięta mają dobrze wykształcone powonienie, które pozwala im odnaleźć sutek matki. U dorosłego kota to właśnie zapach pokarmu decyduje o jego smakowitości. Koty mają około 60 milionów komórek węchowych i zaledwie 500 kubków smakowych (podczas gdy człowiek ma przeciętnie 10 milionów komórek węchowych oraz 9000 kubków smakowych). Z tego możemy wywnioskować, że przy wyborze karmy koty kierują się przede wszystkim zmysłem węchu. Zwłaszcza u kotów wybrednych zapach karmy odgrywa niezwykle ważną rolę. Zmysł smaku natomiast jest u kotów bardzo słabo rozwinięty i jego znaczenie jest zdecydowanie marginalne. Niektóre choroby i wiek mogą upośledzać zmysł węchu i wtedy kot staje się wybredny – radą na to jest lekkie podgrzanie karmy.
• Odbioru i wysyłania sygnałów gotowości seksualnej zarówno u kocurów, jak i u kotek.
• Wyboru na partnerów seksualnych osobników odmiennych genetycznie. Osobniki pachnące podobnie jak rodzice są atrakcyjne, bo dają poczucie bezpieczeństwa, natomiast osobniki o wyczuwalnym podobnym składzie feromonów odpychają, bo są zbyt bliskie genetycznie, co jest niekorzystne przy reprodukcji.
• Orientacji w terenie, zwłaszcza do odczytywania znaków zapachowych pozostawianych przez inne osobniki.
• Rozpoznawania „swoich” i „obcych” osobników poprzez wąchanie pyszczków i okolic odbytu przy powitaniu.
• Postrzegania potencjalnych zagrożeń zewnętrznych. Szczególnie ta funkcja jest niezwykle istotna i trudna do zauważenia oraz zrozumienia przez ludzkiego obserwatora.

Nie wiemy dokładnie, co wyczuwa koci nos. Komórki węchowe zajmują u kota 20 cm² nabłonka nosa (u człowieka 4 cm²). Wiadomo też, że kot ma 4 razy więcej komórek nerwowych odpowiedzialnych za funkcjonowanie tego zmysłu. Obserwacja zachowania kota pokazuje także znaczenie tej ścieżki komunikacyjnej w życiu zwierzęcia.

Koty reagują na zapach wielu roślin, w tym kocimiętki (Nepeta cataria). Składnikiem kocimiętki, który działa na kotowate, wywołując u nich nieomal narkotyczne odurzenie, jest nepetalakton – jeden z olejków eterycznych zawartych przede wszystkim w liściach rośliny. Kot, który ma kontakt z kocimiętką, wpada w swoisty trans – może się tarzać, ocierać, drapać, ale też lizać, gryźć i zjadać listki rośliny. Takie uniesienie porównywalne z podnieceniem seksualnym może trwać kilkanaście minut i mija bez żadnych skutków ubocznych. Nie wszystkie koty są jednak w równym stopniu podatne na kocimiętkę. Ich wrażliwość jest uwarunkowana genetycznie i pewien procent populacji (30-50%) nie wykazuje żadnego zainteresowania tą rośliną. Brak reakcji występuje również u małych kociąt. Podobne reakcje jak kocimiętka wywołuje też inne zioło – waleriana (Valeriana officinalis, kozłek lekarski).

Interesujący dla kota jako drapieżnika jest zawsze zapach jedzenia, szczególnie bogatego w białko.

Niektóre zapachy nie są lubiane przez większość kotów. Zaliczyć tu można zapach octu, naftaliny, owoców cytrusowych i niektórych kosmetyków.

Koty mogą wyczuwać także zmiany fizjologiczne w innych organizmach wywołane emocjami, np. strachem, czyli wykrywać zapach strachu innego osobnika, także człowieka.

Komunikacja chemiczna – feromony

Ogromną rolę w życiu kotów pełni posługiwanie się dodatkowym, szóstym zmysłem, polegającym na percepcji substancji chemicznych zwanych feromonami.

Feromony to substancje uwalniane przez zwierzęta do otoczenia, niosące określone informacje i wywołujące określone reakcje ustrojowe u innych osobników tego samego gatunku. Są one odbierane za pośrednictwem narządu lemieszowo-nosowego. Narząd ten pozwala na percepcję feromonów bez ich wąchania i znajduje się wewnątrz jamy nosowej po obu przegrodach nosa. Używając go, koty unoszą górną wargę, wciągając powietrze w charakterystycznym grymasie, na który przyjęło się niemieckie określenie „Flehmen”. Dzięki temu kot może „smakować zapach” lub „wąchać smak”. Jest to dodatkowy narząd węchu, który będąc połączony bezpośrednio z odpowiednimi ośrodkami w mózgu, zamienia lotne sygnały zapachowe na odpowiednią reakcję organizmu.

Ryc. 3. Użycie feromonów znakowania społecznego przez pocieranie przedmiotów brodą.

Koci organizm wydziela i odbiera rozmaite rodzaje feromonów:

• Ostrzegawcze, wydzielane w stresie przez gruczoły między opuszkami kończyn i gruczoły przy odbycie, sygnalizujące niebezpieczeństwo innym osobnikom.
• Przywiązania neonatalnego – wydzielane przez bruzdę międzysutkową kotki, służące do budowania więzi między matką a kociętami.
• Znakowania społecznego, rozpoznawania osobników i przestrzeni socjalnej – wydzielane przez gruczoły zlokalizowane na policzkach, wargach, brodzie, czole, przy nasadzie ogona, opuszkach kończyn. Feromony zawierają ważne informacje o danym osobniku. Koty, aby je zostawić na przedmiotach, ocierają się o nie policzkami i brodą, a na innych osobnikach (kotach, psach i ludziach) robią to policzkami, głową, bokiem i ogonem. Ocierając się o przedmioty, kot oznacza, „oswaja” terytorium, na którym przebywa, i przekazuje informacje o sobie. Jeżeli ociera się o inne osobniki, zbiera ich zapachy i łączy je – jest to zachowanie służące budowaniu więzi i wytwarzaniu zapachu grupy uspokajającego danego osobnika.
• Terytorialne – służące do oznakowania granic i stref swojego terytorium, informowania o swojej obecności, grożenia innym osobnikom, prób rozwiązania sporu bez bezpośredniej konfrontacji, wymiany informacji. Znajdują się w moczu, którym kot spryskuje upatrzone przez siebie miejsca istotne z jego punktu widzenia, i w gruczołach między opuszkami palców (są wydzielane, gdy kot drapie poziome i pionowe powierzchnie).
• Seksualne, wydzielane przez wydzieliny z dróg rodnych i znajdujące się w moczu, służące do nawiązywania kontaktów seksualnych.