Jeże są pod ścisłą ochroną. Dlatego chore zwierzęta powinny być otoczone profesjonalną opieką weterynaryjną i hodowlaną, gdyż tylko dzięki temu uzyskają możliwość przeżycia i powrotu do środowiska naturalnego. Celem naszego artykułu jest przybliżenie zagadnień dotyczących statusu prawnego jeży, podstawowej wiedzy hodowlanej, najczęściej występujących chorób oraz leków, które można bezpiecznie stosować u tego gatunku.

Jeż należy do zwierząt wolno żyjących, często spotykanych w praktyce lekarsko-weterynaryjnej na terenie całej Polski. Występuje głównie na terenach leśnych, pograniczach łąk, ale także w parkach i ogrodach przydomowych. Należy do ssaków rzędu owadożernych (insectivora), do których zalicza się także ryjówki i krety. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 „w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną” jeże podlegają ścisłej ochronie. Oznacza to w praktyce, że nie można tych zwierząt przetrzymywać, hodować, niszczyć ich siedlisk, przemieszczać z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca (paragraf 1 pkt 1-14). Wyżej wymienione rozporządzenie zezwala (paragraf 7 pkt 4) „na chwytanie zwierząt rannych i osłabionych, w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej i przemieszczania do ośrodków rehabilitacji zwierząt”.

Anatomia i fizjologia

Ryc. 1. Włosy dotykowe w części twarzowej.

Grzbietowo-boczne partie ciała jeży pokryte są kolcami, będącymi wytworem rogowym naskórka. Kolce pełnią funkcje obronne przed drapieżnikami oraz biorą udział w termoregulacji. Zwijanie jest możliwe dzięki dobrze wykształconym grzbietowym i brzusznym mięśniom skórnym, które pozwalają na przyjęcie kulistego kształtu zapobiegającego urazom zewnętrznych części ciała. Okrywa kolcowa nie ulega wymianie sezonowej. W przypadku utraty kolców w wyniku urazu lub choroby, po wyleczeniu kolce całkowicie odrastają, lecz bardzo wolno, co może oznaczać, że jeż może być przez kilka tygodni pozbawiony możliwości obronnych. Umiejętność stroszenia lub kładzenia kolców pozwala na konwekcyjną regulację temperatury. Część brzuszna oraz twarzowa pokryte są włosami czuciowymi o budowie szczeciniastej (ryc. 1).

Zmysł słuchu jest bardzo wyostrzony, co należy szczególnie uwzględnić w czasie badania oraz przetrzymywania ambulatoryjnego takiego pacjenta. Jeże są nadzwyczaj wrażliwe na dotykanie ich kolców oraz włosów czuciowych w okolicy głowy i brzucha, co najczęściej prowadzi do zwijania się. Zwierzęta te różnicują smaki. Źle tolerują pokarmy gorzkie, słone oraz kwaśne. Preferują karmę słodką, co doskonale można wykorzystać w przygotowywaniu leków dla jeża.

Wzrok oraz węch jeża nie odgrywają dużej roli w znajdowaniu pokarmu. Są to zmysły wykorzystywane intensywnie jedynie w okresie rujowym. Jeże mają bardzo sprawny narząd lemieszowo-nosowy (organ Jacobsona), w obrębie którego znajdują się receptory dla różnych substancji chemicznych, np. feromonów. Stymulacja tego narządu pobudza wydzielanie śliny. Intensywne ślinienie jeży jest zjawiskiem fizjologicznym. Mylnie bywa interpretowane jako objaw choroby, np. wścieklizny.

Ryc. 2. Podskórne podanie leków.

Na jesieni spadek temperatury otoczenia przez kilka kolejnych dni poniżej 10°C wpływa na obniżenie aktywności metabolicznej. Ssaki te mają zdolność hiberancji. Aby przetrwać sen zimowy, młody jeż musi osiągnąć minimalną masę ciała 450 g. Jeże poniżej tej wagi z reguły nie przeżywają zimy. Dlatego okres jesienny jest czasem wzmożonego żerowania w celu pozyskania oraz zmagazynowania odpowiedniej ilości substancji energetycznych, pozwalających na przetrwanie okresu hibernacji. Energia jest magazynowana w tkance tłuszczowej. Miejscami chętnie wybieranymi przez jeże na zimowiska są sterty pościnanych gałęzi, nory pod zwalonymi drzewami, stodoły i drewutnie.

Żywienie

Ryc. 3. Surowiczy wysięk z nosa w przebiegu zakażeń górnych dróg oddechowych.

W warunkach naturalnych jeże żywią się dżdżownicami, ślimakami, szarańczakami, rzadziej jaszczurkami, żabami, małymi gryzoniami, ptasimi jajami, pisklętami, owocami i padliną.

Tabela I. Parametry fizjologiczne jeży

Jeżom będącym pod opieką człowieka nie należy podawać naturalnych pokarmów (ślimaki, dżdżownice, owady – wyjątek stanowią mączniaki), ponieważ mogą to być żywiciele pośredni endopasożytów. Jeże chętnie jedzą karmę dla kotów, gotowane mięso drobiowe, gotowane jajka. Proces obróbki termicznej mięsa drobiowego i jajek jest istotny ze względu na podatność jeży na salmonelozę. Jako elementy objętościowe można wprowadzać drobno pokrojoną marchew, otręby pszenne oraz płatki owsiane. Do picia należy podawać wodę. Mleko krowie, co prawda chętnie spożywane przez jeże, może wywoływać silne biegunki.

W przypadku noworodków jeża stosujemy do odchowu preparaty mlekozastępcze dla psów lub kotów, które od 4. tygodnia życia uzupełniamy stałymi pokarmami (biały ser, kocia karma junior, drobno siekane mięso drobiowe, wołowe lub cielęce). Od 6. tygodnia życia młode jeże żywimy karmą dla osobników dorosłych.

Warunki przetrzymywania

Klatka, w której utrzymuje się jeże, powinna być zaopatrzona w kryjówkę (domek). Podłogę można wyścielić liśćmi lub ligniną. Do budowy kryjówki należy dostarczyć jeżowi siano, liście lub pognieciony papier. Dla pomyślnego przebiegu leczenia i rekonwalescencji najlepsze są klatki o powierzchni powyżej 1,5 m². Chore, słabe i młode jeże wymagają temperatury otoczenia powyżej 18°C.

Jeżeli nie zdążymy wypuścić leczonego jeża do naturalnego środowiska przed okresem snu zimowego, ze względu na zły stan zdrowia lub zbyt niską masę ciała (jeże poniżej 450 g m.c.), zaleca się po wyleczeniu i osiągnięciu większej masy ciała przeniesienie go do „zimowiska”. Najlepiej do tego celu służą pomieszczenia o temperaturze ok. 0°C, np. garaże, komórki, pomieszczenia gospodarcze. Jeża należy umieścić w klatce, w której znajduje się dobrze izolowana drewniana skrzynka lub pudełko oraz suchy materiał na gniazdo (liście, siano, papier). W klatce należy również umieścić pokarm (najlepiej suchy pokarm) oraz wodę pitną.