Należący do rodziny Dilepididae, rzędu Cyclophyllidea, gromady Cestoda, typu Platyhelminthes tasiemiec Dipylidium caninum (tasiemiec psi) jest pasożytem psów, kotów, lisów oraz człowieka, będących jego żywicielami ostatecznymi. U żywicieli tych pasożyt umiejscawia się w jelicie cienkim.

Ryc. 1. Człon maciczny tasiemca D. caninum zaopatrzony w podwójny komplet narządów płciowych oraz dwa otwory płciowe na obu jego brzegach.

Tasiemiec ten jest najczęściej występującym tasiemcem u psów i kotów. Jest on stosunkowo krótki, jego maksymalna długość wynosi do 80 cm. Skoleks zaopatrzony jest w cztery przyssawki oraz ryjek wyposażony w cztery do pięciu rzędów haków. Mające zdolność ruchu człony maciczne tasiemca makroskopowo przypominają nasiona ogórka bądź ziarna ryżu. Cechą charakterystyczną członów D. caninum jest obecność podwójnego kompletu narządów płciowych oraz otworów płciowych na obu brzegach (ryc. 1) (1, 2).

Żywicielem pośrednim tasiemca psiego są pchły Pulex irritans oraz pchły z rodzaju Ctenocephalides, a także wszoły Trichodectes canis. Człony tasiemca aktywnie wypełzają z odbytu, a następnie pełzają po skórze w okolicy odbytu i ogona. Z rozpadających się członów tasiemca uwalniane są jaja tasiemca w postaci pakietów do 30 jaj zawierających onkosfery. Następnie jaja tasiemca są zjadane przez larwy pcheł lub wszoły, w których jamach ciała z onkosfer powstaje larwa określana terminem cysticerkoid (1, 2). Cysticerkoid w zależności od temperatury otoczenia pasożytniczego owada rozwija się w ciągu jednego do kilku miesięcy. Co ciekawe, cysticerkoid u pcheł rozwija się z zarodka dopiero po osiągnięciu przez te owady stadium dorosłego. W jednym żywicielu może być od kilku do kilkudziesięciu cysticerkoidów (3). Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając pasożytniczego owada z inwazyjnym cysticerkoidem w jego jamie ciała. W jelicie cienkim żywiciela ostatecznego tasiemiec osiąga dojrzałość płciową w ciągu około 2-3 tygodni (1, 2).

Objawy kliniczne

Ryc. 2. Zapalenie skóry okolicy odbytu u kota w przebiegu inwazji D. caninum.

Tasiemiec ten występuje na całym świecie, powodując inwazję nazywaną dipylidiozą. Objawem inwazji jest świąd okolicy odbytu, wywoływany przez pełzające człony tasiemca. U psów najczęściej obserwuje się saneczkowanie, natomiast u kotów wylizywanie okolicy odbytu. W skrajnych przypadkach, w szczególności u kotów, może dochodzić do zapalenia skóry okolicy odbytu, spowodowanego mechanicznym uszkodzeniem skóry w wyniku ocierania lub wylizywania (ryc. 2) (1). W przypadkach intensywnych inwazji u młodych zwierząt może występować biegunka bądź zaparcie. Sporadycznie, w przypadku bardzo intensywnych inwazji, u młodych kotów obserwowano również drgawki, a skłębione liczne tasiemce prowadziły do niedrożności jelita (3).

Rozpoznawanie

Rozpoznanie inwazji stanowi często problem w praktyce klinicznej lekarzy weterynarii. W przebiegu choroby właściciel psa lub kota najczęściej zgłasza lekarzowi fakt zaobserwowania świądu okolicy odbytu bądź pełzających po skórze i sierści albo sporadycznie w kale członów tasiemca. Podejrzenie inwazji powodowanej przez pasożyta przewodu pokarmowego skłania wielu lekarzy weterynarii do zlecenia wykonania badania kału metodą flotacji, którego wynik w większości przypadków dipylidiozy jest ujemny (3, 4). Jest to skutkiem biologii tego pasożyta, którego żywicielem pośrednim są pchły lub wszoły. Wynika z tego, że członów tasiemca należy szukać w miejscu bytowania pcheł. Ponadto, w przypadku obecności członów tasiemca w kale, jaja tasiemca w badaniu kału metodą flotacji mogą zostać wykryte jedynie w przypadku gdy wydostaną się z członów macicznych. Stwierdzenie obecności jaj D. caninum w badaniu kału metodą flotacji zdarza się jednak sporadycznie (1, 5).

Warto również dodać, że innym błędem przedlaboratoryjnym związanym z rozpoznawaniem tej inwazji jest niezamieszczenie przez lekarza weterynarii w piśmie przewodnim informacji o zaobserwowaniu w kale obiektów, co do których istnieje podejrzenie, że mogą być członami tasiemca. W przypadku gdy w próbce dostarczonej do badania jest znaczna liczba domniemanych członów tasiemca, zostaną one zbadane. Jeżeli jednak członów tasiemca jest zaledwie kilka, a objętość próbki dostarczonej do badania jest znaczna, istnieje duże prawdopodobieństwo, że bez informacji w piśmie przewodnim na temat obecności członów tasiemca zostaną one przeoczone w badaniu, a jak już wcześniej wspomniano, mikroskopowe badanie kału metodą flotacji może dać wynik ujemny (4).

Ponadto w niektórych przypadkach w próbce kału obecne są obiekty, które nie przypominają pasożytów, ale właściciel psa lub kota może podejrzewać, że są one członami tasiemca. W tym przypadku w piśmie przewodnim również powinna zostać zamieszczona informacja o takim podejrzeniu wraz z opisem domniemanego pasożyta. Przykładem takiej sytuacji, z którą spotkał się autor niniejszej pracy, była obecność w próbce kału kulek styropianowych, połkniętych wcześniej przez psa na spacerze w rejonie, gdzie przeprowadzano ocieplanie budynków styropianem (4).

Człon tasiemca bądź obiekt podejrzewany o bycie pasożytem można też dostarczyć do badania oddzielnie. Warto jednak zaznaczyć, że w przypadku przesyłania do badania w laboratorium członu bądź członów tasiemca, świeże próbki należy umieścić w roztworze fizjologicznym, a wysuszone człony w suchym opakowaniu. Błędem jest natomiast przesłanie członów tasiemca w roztworze formaliny, gdyż uniemożliwia to opisaną poniżej identyfikację pasożyta, polegająca na rozpłaszczeniu członu przez ściśnięcie go pomiędzy dwoma szkiełkami (1, 4).

Przedstawione powyżej błędy przedlaboratoryjne związane z rozpoznawaniem inwazji D. caninum prowadzą do opóźnienia rozpoznania, a ponadto mogą się przyczyniać do obniżenia zaufania klienta do lekarza weterynarii sprzedającego swoją usługę. Poza tym niejednokrotnie zdarza się, że pierwsze krytyczne uwagi właściciela zwierzęcia związane z nieprawidłowym rozpoznaniem są kierowane do laboratorium, co zmusza parazytologa do wyjaśnienia przyczyny niesatysfakcjonującego, często fałszywego wyniku badania laboratoryjnego.

Ryc. 3. Pakiety jaj D. caninum wyciśnięte z członu macicznego.

Obserwowane objawy, w szczególności przebiegającej równocześnie inwazji pcheł lub wszołów, pozwalają na podejrzewanie z dużym prawdopodobieństwem inwazji D. caninum. Rozpoznanie inwazji ustalane jest na podstawie identyfikacji członów tasiemca bądź jego jaj. Świeże człony tasiemca pełzające na skórze okolicy odbytu można rozpoznać na podstawie obecności dwóch otworów płciowych na obu brzegach członu. Badanie to przeprowadza się poprzez przyciśnięcie i rozpłaszczenie członów płciowych bądź macicznych na szkiełku podstawowym za pomocą szkiełka nakrywkowego. Ściśnięty i rozpłaszczony w ten sposób człon tasiemca umieszcza się pod mikroskopem bądź lupą i poszukuje się na obu brzegach otworów płciowych widocznych w świeżych niewybarwionych i nieutrwalonych preparatach. Ponadto w przypadku członów macicznych możliwe jest również wyciśnięcie z nich jaj układających się w postaci charakterystycznych pakietów (ryc. 3) (1, 3, 6).

Ryc. 4. Wysuszone człony tasiemca D. caninum.

Podczas badania psa lub kota można też znaleźć wysuszone człony tasiemca na skórze zwierzęcia. Właściciel może zauważyć wysuszone człony na legowisku lub podłodze mieszkania. Odwodnione człony tasiemca D. caninum przypominają surowe ziarna drobnego żółtawego ryżu (ryc. 4). W tym przypadku potwierdzenie rozpoznania jest możliwe po umieszczeniu członów na kilkanaście do kilkudziesięciu minut w wodzie bądź roztworze fizjologicznym, co po ich nawodnieniu pozwala na wyciśnięcie z nich jaj w postaci charakterystycznych pakietów (1, 3).

Znalezienie członów tasiemca i ich identyfikacja stanowią zatem podstawę rozpoznania inwazji D. caninum. Członów tego tasiemca należy poszukiwać na skórze żywiciela bądź ewentualnie na jego legowisku. W przypadku zaobserwowania członów tasiemca w kale, należy je przesłać do laboratorium w oddzielnym opakowaniu bądź zamieścić w piśmie przewodnim informację o podejrzeniu obecności członów tasiemca w próbce wysłanej do badania. Przy trudnościach ze znalezieniem członów tasiemca ułatwieniem zwiększającym szansę prawidłowego rozpoznania może być stwierdzenie inwazji żywiciela pośredniego dla tego tasiemca bądź też obecności odchodów pcheł na skórze zwierzęcia. W diagnostyce różnicowej inwazji D. caninum należy uwzględnić przepełnienie i zapalenie zatok gruczołów przyodbytowych, będące najczęstszą przyczyną świądu okolicy odbytu (1).