Dirofilarioza jest parazytozą psów, kotów i dzikich mięsożernych, często spotykaną w południowej Europie, zwłaszcza w Basenie Morza Śródziemnego. Występuje również w Azji, Ameryce Północnej i Południowej, Afryce oraz Australii. U psów pasożytują dwa gatunki nicieni będących przedstawicielami rodzaju Dirofilaria: D. immitis i D. repens. Pierwszy z tych gatunków umiejscawia się w układzie krwionośnym, w prawej komorze serca i tętnicy płucnej, drugi w tkance łącznej podskórnej i międzymięśniowej.

Ryc. 1. Guzek na powiece psa, zawierający nicienia.

Ryc. 2. Samiec D. repens.

Samice nicieni w miejscu pasożytowania w organizmie żywiciela rodzą liczne larwy I stadium, zwane mikrofilariami. Rolę żywicieli pośrednich i przenosicieli (wektorów) omawianych nicieni pełnią liczne gatunki komarów należące do rodzajów Anopheles, Aedes i Culex. Mikrofilarie krążą we krwi żywicieli, a w naczyniach włosowatych skóry występują najliczniej późnym wieczorem, co zbiega się w czasie ze wzmożoną aktywnością komarów. Komary podczas żerowania pobierają krew zarażonych zwierząt wraz ze znajdującymi się w niej mikrofilariami. Aby larwy te mogły rozwinąć się w komarach do stadium inwazyjnego, w ciągu całego okresu rozwoju niezbędna jest temperatura nie niższa niż 14°C. Mikrofilarie w czasie od 24 godzin do 3 dni przedostają się z jelita owadów do cewek Malpighiego, gdzie rosną i linieją dwukrotnie. Po osiągnięciu stadium inwazyjnego migrują do głowy komara i lokalizują się w jego narządach gębowych. Okres, w którym larwy osiągają stadium inwazyjne, jest uzależniony od gatunku komara oraz temperatury środowiska i waha się od 10 do 21 dni. Podczas następnego pobierania krwi przez komara larwy inwazyjne wnikają pod skórę żywiciela ostatecznego i po upływie 13-14 dni oraz kolejnej lince osiągają IV stadium. Wówczas larwy rozpoczynają wędrówkę do miejsc swojej stałej lokalizacji. W czasie wędrówki jeszcze raz linieją i w okresie od 6 do 9 miesięcy osiągają dojrzałość płciową. Dojrzałe nicienie żyją od 2 do 4 lat (2, 7, 8, 11, 17).

Opis przypadku

Ryc. 3. Przedni koniec samca D. repens.

Ryc. 4. Tylny koniec samca D. repens.

Ryc. 5. Prążkowanie oskórka samca D. repens.

W grudniu 2011 roku u owczarka niemieckiego w wieku 8 lat stwierdzono w górnej powiece prawego oka guzek o kształcie owalnym i wymiarach 2 cm na 1 cm (ryc. 1). Po nakłuciu wyciekła z niego ropa i wydostał się nitkowaty twór. Po jego wyizolowaniu okazało się, że jest to nicień długości 60 mm (ryc. 2). Następnie guzek przecięto w celu wyczyszczenia i założono dwa szwy. U psa nie zaobserwowano żadnych innych zmian skórnych. Nicień po utrwaleniu w roztworze formaliny został poddany badaniu mikroskopowemu w celu ustalenia gatunku. Od psa pobrano również próbkę krwi do probówki z EDTA, którą zbadano w celu stwierdzenia mikrofilarii testem Knotta (10) i metodą Kingstona i Mortona (9) oraz poddano badaniu komercyjnym testem ELISA na obecność antygenów krążących Dirofilaria immitis. Cechy morfometryczne nicienia wykazały, że jest to samiec należący do gatunku Dirofilaria repens (ryc. 3, 4). We krwi psa nie stwierdzono mikrofilarii. Nie wykryto również antygenów krążących D. immitis. Brak mikrofilarii we krwi badanego psa może wskazywać na to, że był on zarażony tylko jednym egzemplarzem nicienia lub że jest to inwazja prepatentna. Pies pochodzi z Czarnej Białostockiej (woj. podlaskie) i nigdy nie opuszczał tej miejscowości, co świadczy o tym, że jest to inwazja rodzima. Jest to pierwsze stwierdzenie nicieni D. repens u psa w północno-wschodniej Polsce i pierwszy w kraju przypadek tej rzadkiej u psów lokalizacji pasożyta.

Dyskusja

W dostępnym piśmiennictwie brak danych o występowaniu nicieni D. repens u psów w powiekach. Najczęściej nicienie tego gatunku umiejscawiają się u psów w guzach zlokalizowanych w tkance łącznej podskórnej lub międzymięśniowej grzbietu albo kończyn. Inwazja tego pasożyta może przebiegać bezobjawowo, często jednak obserwowane jest guzkowate wieloogniskowe zapalenie skóry lub obecność swędzących wykwitów w postaci grudek, a także wieloogniskowe wyłysienia i rumień, hiperpigmentacja oraz nadmierne rogowacenie. Niekiedy w skórze występują ropne zmiany zapalne. Opisane zmiany skórne towarzyszą obecności dojrzałych nicieni pod skórą lub mikrofilarii w skórze. Obserwowano również zapalenie spojówek. W przebiegu inwazji mogą także występować objawy ogólne, takie jak brak apetytu, senność i obniżenie masy ciała (2, 6, 23). W ostatnich latach rodzimą dirofilariozę psów stwierdzono w 2005 r. na Słowacji (21), w 2006 r. w Czechach (22) oraz w 2009 r. w Holandii, Niemczech i Austrii (12, 14, 17). Ekstensywność inwazji psów, stwierdzona w 2009 roku w kilku ogniskach w centralnej Polsce, wahała się od 24,1% do 60% (4, 5). Obserwowany zasięg dirofilariozy przesuwa się na północ, co jest prawdopodobnie skutkiem globalnego ocieplenia (8).

U ludzi natomiast nicienie D. repens często są znajdowane w okolicach oczu, w tym w skórze powiek (1, 18, 19, 20). Przypuszczalnie jest to spowodowane faktem, że człowiek nie jest typowym żywicielem dirofilarii, lecz żywicielem przypadkowym. W Unii Europejskiej stwierdzono łącznie już ponad 270 przypadków dirofilariozy u ludzi. Zdecydowana większość z nich była spowodowana przez nicienie D. repens. Do 1995 roku opisanych zostało 410 przypadków dirofilariozy u ludzi w 30 krajach na całym świecie. Kolejne 372 przypadki w 25 krajach zostały zarejestrowane w latach 1995-2000. Nicienie lokalizowały się także w tkance łącznej podskórnej, głównie w górnych częściach ciała, w płucach, w sieci, w najądrzu i w powrózku nasiennym, pod spojówką oka, a także w węzłach chłonnych. Średnica guzów zawierających nicienie wynosiła od 10 do 25 mm. Guzy podskórne lub płucne wywoływane przez D. repens były niekiedy mylone ze zmianami nowotworowymi. Omawiana parazytoza u ludzi była najczęściej diagnozowana w badaniu histopatologicznym. Guzy umiejscowione w płucach były wykrywane podczas rutynowego badania rentgenowskiego (13, 15, 16). Nicienie D. repens u człowieka najczęściej nie osiągają dojrzałości płciowej. U ludzi w Polsce stwierdzono dotąd pięć przypadków dirofilariozy podskórnej (3, 25) i jeden przypadek inwazji podspojówkowej (24) wywołanej przez D. repens.

Występowanie nicieni D. repens u psów w północno-wschodniej Polsce stwarza niebezpieczeństwo przeniesienia przez komary inwazji tych pasożytów również na człowieka.