Coraz częściej w okresie letnich wakacji właściciele zwierząt towarzyszących, a szczególnie psów, wyjeżdżają ze swoimi pupilami poza granice Polski. Na rynku księgarskim dostępne są przewodniki turystyczne ułatwiające dokonanie wyboru trasy turystom podróżującym w towarzystwie zwierząt, ze względu na przyjazność miejsc noclegowych, restauracyjnych i rekreacyjnych dla osób z czworonogami. Właściciele psów często zapominają, że ich podopieczni mogą ulegać inwazjom rodzimych gatunków pasożytów w miejscu stałego zamieszkania (np. glisty psiej – Toxocara canis), ale również zarażeniu innymi gatunkami patogenów, charakterystycznymi dla miejsc krótkotrwałego pobytu wakacyjnego.

Ryc. 1. Psy mogą ulegać zarażeniu nie tylko rodzimymi gatunkami pasożytów w miejscu stałego zamieszkania, ale również innymi, charakterystycznymi dla miejsc krótkotrwałego pobytu wakacyjnego.

Wielu właścicieli psów wyjeżdża na wakacje do krajów śródziemnomorskich, w których istnieje ryzyko zarażenia się zwierząt pasożytami występującymi endemicznie na tamtych terenach. Zarażone psy mogą zawlec do Polski obce dla naszego kraju gatunki pasożytów, które w sprzyjających warunkach (czynniki klimatyczne oraz obecność żywicieli pośrednich i wektorów) mogą się nie tylko utrzymać w danym rejonie naszego kraju, ale i zacząć go poszerzać na tereny sąsiadujące.

Istnieją doniesienia z innych krajów (Niemiec, Austrii), które zetknęły się z problemem zawlekania pasożytów przez podróżujące psy (38, 68).

Dla krajów Basenu Morza Śródziemnego, które często są celem podróży Polaków, charakterystyczne są choroby psów spowodowane inwazją nicieni należących do gatunków Dirofilaria repens i Dirofilaria immitis oraz organizmów z rodzaju Leishmania, zaliczanych do Protozoa (dawniej pierwotniaków). Omówieniu inwazji wyżej wymienionych pasożytów został poświęcony niniejszy artykuł.

Dirofilaria repens

W cyklu życiowym tego nicienia występuje żywiciel pośredni, pełniący także rolę wektora (komary z rodzaju Aedes, Culex i Anopheles) oraz żywiciel ostateczny (pies, kot, lis). Żyworodne samice nicieni rodzą dziennie tysiące mikrofilarii, które trafiają do krwi i są pobierane przez samice komarów w trakcie żerowania. W czasie 10-16 dni w ciele komara larwy nicieni dojrzewają do stadium inwazyjnego (trzecie stadium larwalne) i trafiają do organizmu żywiciela ostatecznego podczas następnego pobierania krwi przez komara. Nicienie żyją w tkance podskórnej, gdzie przechodzą kolejne dwie linki. W okresie od 6 do 9 miesięcy osiągają dojrzałość płciową. Dojrzałe samice mają długość ok. 25-30 cm, a samce 12-30 cm, ich średnica to 1-2 mm. Dorosłe pasożyty żyją od 2 do 4 lat.

U ciężarnych suk możliwa jest migracja mikrofilarii przez łożysko do płodu, ale pasożyty w tym przypadku nie osiągają stadium dorosłego i giną po 2 miesiącach (32).

Ryc. 2. Larwy glisty psiej.

Inwazje D. repens przebiegają na ogół bezobjawowo, a pasożyty znajduje się przypadkowo. W niektórych przypadkach jednak obserwuje się objawy, które zostały sklasyfikowane jako zespół wieloogniskowego guzkowatego zapalenia skóry (56) lub zespół świerzbiących grudek (25). Zdarza się, iż dirofilariozie tkanki podskórnej towarzyszą zmiany zapalne skóry w obrębie głowy, brzucha, stawów łokciowych i biodrowych. U psów chorujących na dirofilariozę opisywano również wyłysienia, rogowacenie naskórka i hiperpigmentację. W kilku masywnych inwazjach obserwowano makroskopowe i histopatologiczne zmiany w wielu narządach, np. w wątrobie, nerkach, płucach, sercu i mózgu (34).

Do niedawna uważano, iż inwazje D. repens są charakterystyczne dla krajów zlokalizowanych w południowo-zachodniej Europie, gdzie panują wyższe temperatury niż w Europie centralnej i wschodniej, umożliwiające życie wektorów i rozwój mikrofilarii w organizmie komarów. Dlatego wiele doniesień dotyczących przypadków tej dirofilariozy u psów pochodziło z Włoch, Hiszpanii, Francji i Chorwacji (7, 9, 10, 15).

W ostatnich jednak latach rodzimą dirofilariozę u psów stwierdzono na Słowacji (42), w Czechach (62), Holandii (51), Niemczech (27) i Austrii (41).

O pierwszych przypadkach autochtonicznych inwazji D. repens u psów w Polsce dowiedzieliśmy się w 2009 roku (11). Zarażone psy pochodziły z hodowli w Warszawie oraz z innych miejsc zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego. U wymienionych psów nie występowały żadne objawy kliniczne.

Ryc. 3. Dorosłe osobniki glisty psiej.

D. repens jest gatunkiem zoonotycznym, do tej pory zanotowano 780 przypadków inwazji tego nicienia u ludzi w 37 krajach Europy, południowo-zachodniej Azji i Afryki (52, 53).

Pierwsze przypadki dirofilariozy u ludzi w Polsce zdiagnozowano w latach 2007-2008 (8, 69), ale ze względu na brak danych w tym okresie na temat rodzimych inwazji D. repens u psów autorzy nie mieli pewności, czy niektórych z opisanych przypadków nie można sklasyfikować jako autochtonicznych. Nie wszyscy bowiem pacjenci opuszczali granice Polski przed zdiagnozowaniem u nich dirofilariozy. Dysponując obecnie wiedzą na temat pierwszych ognisk dirofilariozy u psów na terenie Polski, można przypuszczać, że przynajmniej część z opisanych przypadków tej zoonozy u ludzi miała charakter autochtoniczny ze względu na niedużą odległość pomiędzy miejscami, gdzie zdiagnozowano przypadki dirofilariozy u psów i ludzi.

W większości przypadków przebieg dirofilariozy spowodowanej inwazją D. repens u ludzi jest bezobjawowy, w niektórych inwazjach jednak obserwuje się podskórne guzki, które mogą występować w różnych miejscach ludzkiego ciała, np. na policzkach, głowie, barkach, powłokach brzusznych, piersiach, pachwinach, mosznie i nogach (54). Zdarzają się również sytuacje podspojówkowej lokalizacji tego nicienia u ludzi (19).

Ryc. 4. Do zarażenia psów D. immitis dochodzi wskutek pokąsania przez komary, dlatego w krajach endemicznego występowania tego pasożyta zaleca się stosowanie repelentów, szczególnie w godzinach aktywnego żerowania owadów (na zdjęciu widoczny tylny odcinek ciała samca pasożyta ze szczecinkami kopulacyjnymi).

Diagnostyka psiej dirofilariozy oparta jest na poszukiwaniu mikrofilarii krążących we krwi. Podstawową metodą diagnostyczną jest metoda Knotta (1939) (39), polegająca na poszukiwaniu larw w próbce żylnej krwi. Krew rozcieńczona 2% kwasem octowym jest wirowana, a następnie do supernatantu dodawany jest barwnik (błękit metylowy), który ułatwia różnicowanie larw na podstawie cech morfologicznych. W celu ustalenia intensywności inwazji określonej liczbą mikrofilarii w 30 µl krwi, wykonuje się badanie bezpośrednie po odwirowaniu krwi w kapilarach hematokrytowych metodą Kingstona i Mortona (1975) (37). W celu uzyskania miarodajnych wyników wymagane jest duże doświadczenie osoby wykonującej badania. Metodą umożliwiającą dokładną identyfikację gatunkową – odróżnienie D. repens i D. immitis – jest metoda PCR, w której wykorzystuje się swoiste gatunkowo startery (27) lub te same startery, lecz dające inną liczbę produktów ze względu na odmienny skład nukleotydowy amplifikowanego fragmentu 5S rRNA (17).