Straty szczeniąt do sześciu tygodni (łącznie z martwo urodzonymi) wynoszą według szeroko zakrojonych badań 18,5% (7), podczas gdy inne dane podają, że sięgają one w pierwszym tygodniu życia nawet 26% (22). W związku z wysoką śmiertelnością noworodków poszukuje się wiarygodnych wskaźników oceny ich stanu zdrowia wraz z prognozą przeżycia. Między innymi badano w czasie ośmiu godzin po porodzie oraz w pierwszym dniu następujące parametry: kwalifikację według 10-punktowej skali Apgar, masę urodzeniową, zawartość we krwi glukozy, mleczanu i β-hydroksymaślanu, temperaturę rektalną oraz ciężar właściwy moczu. Punktacja Apgar ≤ 6 korelowała ze zwiększonym ryzykiem śmierci w czasie pierwszej doby, natomiast zmniejszone stężenie glukozy (≤ 92 mg/dl) w pierwszym dniu było związane z nasiloną śmiertelnością między 1. a 21. dniem życia (16).
Noworodki cechuje ograniczona zdolność termoregulacji, zwłaszcza w pierwszym tygodniu po urodzeniu. W tym czasie temperatura rektalna jest niska i kształtuje się w granicach 35-37°C. W 2. i 3. tygodniu wynosi 36-38°C, a po czterech tygodniach przyjmuje wartości swoiste gatunkowo (2, 17). Wzajemne zależności pomiędzy stężeniem glukozy we krwi oraz dążeniem organizmu do utrzymania optymalnej temperatury ciała powodują, że zaburzenie któregoś z mechanizmów energetycznych i termoregulacyjnych prowadzi do kompleksu zmian określanych jako zespół hipoglikemiczno-hipotermiczny.
Hipoglikemia
Stężenie glukozy we krwi zależy od podstawowych mechanizmów, jakimi są: wchłanianie jelitowe, produkcja wątrobowa i w mniejszym stopniu produkcja nerkowa. U młodych zwierząt zdolność narządowego wytwarzania glukozy jest ograniczona, dlatego są one bardziej uzależnione od jej podaży jelitowej i narażone na większe ryzyko hipoglikemii na skutek stresu, choroby lub zmniejszonego poboru. U szczeniąt najniższe zawartości glukozy we krwi notuje się tuż po porodzie. Następnie przy normalnym poziomie odżywiania po trzech dniach dochodzi do istotnego wzrostu tego stężenia i w okresie od 8. dnia do zakończenia karmienia przez matkę nie są obserwowane znaczne wahania. Potem zaznacza się powolny spadek aż do osiągnięcia wartości typowych dla zwierząt dojrzałych, co następuje w wieku około 9 miesięcy. Z kolei u kociąt stężenie glukozy we krwi jest wysokie tuż po porodzie, po czym stopniowo spada i wkrótce po odsadzeniu osiąga poziom charakterystyczny dla zwierząt dorosłych (8). Zakresy stężeń glukozy we krwi szczeniąt i kociąt w różnym wieku przedstawiają tab. I i II.
Wrodzone rezerwy węglowodanowe zgromadzone są w postaci glikogenu w wątrobie. Ich ilość jest jednak niewielka i wystarcza zaledwie na 8-12 godzin, po czym energia musi pochodzić z krążącej glukozy. Jej stężenie we krwi w miarę zużywania ulega obniżeniu, co musi być uzupełniane z pobieranego pokarmu. W przypadku braku normalnych mechanizmów kompensacyjnych hipoglikemia może wystąpić u noworodka w ciągu 2-3 godzin od zmniejszenia spożycia pokarmu (12). Dodatkowo niska temperatura otoczenia powoduje szybkie wyczerpywanie się rezerw energetycznych. W pierwszych dwóch tygodniach życia psa za hipoglikemię uważa się stężenie glukozy we krwi < 40 mg/dl (40 mg% = 2,2 mmol/l), a u szczeniąt starszych < 60 mg/dl (60 mg% = 3,3 mmol/l). Natomiast u kociąt wartość ta wynosi < 50 mg/dl (3 mmol/l). Dla porównania hipoglikemią u psów dorosłych jest stężenie glukozy < 60 mg/dl (3,3 mmol/l) (12). Za minimalne pożądane stężenie glukozy w pierwszych dwóch dniach życia uważa się jednak 90 mg/dl (11).
Zagrożone hipoglikemią są przede wszystkim noworodki słabe, z zaburzonymi odruchami ssania i gromadzenia się, w szczególności te z przedwczesnych lub trudnych porodów, które miały/mają zaburzenia oddechowe, o niskiej masie urodzeniowej, przebywające w niskiej temperaturze otoczenia. Do głównych przyczyn hipoglikemii noworodków zalicza się zmniejszone przyjmowanie węglowodanów w wyniku niedostatecznego karmienia/bezmleczności matki (18) lub zaburzeń trawiennych. Biegunka, odwodnienie i hipotermia prowadzą do pogłębienia hipoglikemii. W rozwoju tego zespołu współdziałają niedostateczne rezerwy węglowodanowe i białkowe, zmniejszona glukoneogeneza w wyniku upośledzenia czynności wątroby oraz niedostateczna reakcja za pośrednictwem epinefryny (epinephrine-mediated response) na hipotermię i hipoglikemię (8). Wśród objawów dominują: ospałość, osłabienie mięśni, drgawki, skurcze, zaburzenia orientacji i koordynacji oraz śpiączka. Stan ten jest groźny dla życia, lecz w większości przypadków choroba mija po wdrożeniu właściwego postępowania. Polega ono na podaniu glukozy drogą doustną (przy mniejszym nasileniu choroby, u zwierząt, które nie są odwodnione lub hipotermiczne) bądź dożylną – do żyły szyjnej zewnętrznej. Doustnie podaje się ciepły roztwór glukozy przez smoczek albo przy użyciu sondy żołądkowej.
Uważa się, że hipoglikemia wtórna do posocznicy jest wynikiem zachodzących procesów, w tym zmniejszonego spożycia kalorycznego pokarmu, zaburzeń czynności wątroby i zwiększonego niezależnego od insuliny zużycia glukozy przez bakterie, neutrofile i tkanki obwodowe, co może być skutkiem działania mediatorów zapalenia (12).
Przy podejrzeniu hipoglikemii można podać podskórnie 5-10-procentową glukozę w dawce 1-2 ml/100 g masy ciała. Inni proponują podanie na błony śluzowe dziąseł i policzków kilku kropli słodkiego syropu albo doustnie 50-procentowego roztworu dekstrozy w dawce 2 ml/kg, co może wykonać samodzielnie właściciel zwierzęcia w warunkach domowych (21). Polecane są też powolne wlewy dożylne glukozy (w roztworze fizjologicznym lub płynie Ringera) o stężeniu 5-10% w dawce 0,5-1 g/kg masy ciała (2). Leczenie może również polegać na podawaniu 1-2 ml 10% dekstrozy dożylnie albo doustnie co 15 minut aż do uzyskania normoglikemii (3). W razie potrzeby powoli i stopniowo ogrzewa się noworodka. Po dwóch godzinach podaje się pokarm matki lub pokarm mlekozastępczy z dodatkiem glukozy, ewentualnie kolejne iniekcje glukozy. Noworodki, które nie ssą, należy karmić smoczkiem, strzykawką bądź sondą żołądkową (17). Ponieważ hipoglikemii często towarzyszy hipowolemia i hipotermia, w leczeniu powinno się uwzględnić również te zaburzenia. Płyny należy podawać w temperaturze ciała lub o 1°C wyższej (14).
Przy zaawansowanych objawach hipoglikemii można stosować bardziej stężone roztwory glukozy. Dożylnie podaje się na przykład glukozę 20% w dawce 0,8 ml/100 g masy ciała lub 50% w dawce 0,2 ml/100 g masy ciała. Leczenie można też rozpocząć dożylnym bolusem 50-procentowej dekstrozy w dawce 1-2 ml/kg w czasie 1-3 minut. Niektórzy zalecają rozcieńczać stężone roztwory cukrów do stężenia 20-25%, aby zmniejszyć osmolalność podawanego płynu. Można także wykonać ciągły kroplowy wlew dożylny dekstrozy o stężeniu 2,5-5% w zbilansowanym roztworze elektrolitowym do czasu aż zwierzę będzie odpowiednio nawodnione, normotermiczne i zdolne do samodzielnego pobierania pokarmu. Ponieważ przyswajanie cukru może być związane z przemieszczaniem się jonów potasu wewnątrzkomórkowo, należałoby kontrolować zawartość tego pierwiastka we krwi i w razie potrzeby go uzupełniać, zwłaszcza u zwierząt, które nie jedzą (21). Po wyrównaniu stężenia glukozy we krwi wdraża się żywienie karmą bogatą w węglowodany i białko, w tym karmienie z ręki przy zbyt małym apetycie zwierzęcia.
Zespół zmian zwany przejściową młodzieńczą hipoglikemią jest charakterystyczny dla ras miniaturowych, dlatego należy przykładać szczególną wagę do zapobiegania niedostatecznemu żywieniu takich zwierząt w okresie poodsadzeniowym. Opisano takie przypadki na przykład u 2-miesięcznego yorkshire terriera i 3-miesięcznego chihuahua. Przed leczeniem stężenie glukozy wynosiło u nich odpowiednio 27 oraz 19,8 mg/dl, po czym powróciło do normy (23). Jeżeli pojawiają się lub nie mijają podczas leczenia objawy neurologiczne, takie jak drgawki i skurcze (mogące świadczyć o obrzęku mózgu), poleca się podawanie środków uspokajających (na przykład diazepam, fenobarbital) i kortykosteroidów (21, 23).
Stężenie glukozy we krwi można mierzyć za pomocą glukometru po nakłuciu opuszki palca. Wykazano, że noworodki, u których stężenie to jest niższe niż 90 mg/dl, oraz te w stanie hipotermii są czterokrotnie bardziej narażone na utratę życia (11). Nie powinno się rozpoczynać dokarmiania, zanim temperatura rektalna nie osiągnie wartości pożądanych (co najmniej 34°C przez godzinę) (11, 14).
Czasem w praktyce napotyka się trudności z kaniulacją żyły szyjnej. W takim przypadku można stosunkowo łatwo podać leki płynne dootrzewnowo (z zachowaniem koniecznej ostrożności, by nie skaleczyć narządów jamy brzusznej). Czas ich wchłaniania jest jednak stosunkowo długi, może bowiem wynieść nawet 24-48 godzin (4). Szybką drogą jest natomiast wlew doszpikowy, nazywany także śródkostnym (intraosseous infusion – i.o.). Igłę 18-21G (0,8-1,2 mm) wprowadza się do jamy szpikowej kości udowej przez dół krętarzowy (ryc. 1). Po dezynfekcji (i ewentualnie nacięciu 2-3 mm skóry ponad krętarzami) pokonuje się tkanki, wkręcając igłę ruchem obrotowym. Po osiągnięciu jamy szpikowej wprowadza się powoli płyn. Lek przenika do krążenia ogólnego w czasie zbliżonym jak przy wlewie dożylnym. Wśród możliwych powikłań wymienia się zator tłuszczowy i uszkodzenie chrząstki nasadowej (21). Uważa się, że wszystkie leki, które można podać dożylnie, prawdopodobnie mogą być aplikowane także doszpikowo (1).
U noworodków, szczególnie w wieku 48 godzin lub młodszych, zaleca się podawać dodatkowo witaminę K podskórnie w dawce od 0,5 do 2,5 mg/kg, aby zapobiegać krwawieniom z uszkodzonych naczyń (4).
Pewnym szczególnym zaburzeniem metabolizmu węglowodanów jest glikogenoza – genetycznie uwarunkowana choroba spichrzeniowa glikogenu typu IV występująca u kotów norweskich leśnych. Część osobników przeżywa okres okołourodzeniowy bez wyraźnych objawów. Pojawiają się one dopiero w wieku około 5 miesięcy w wyniku zwyrodnienia nerwowo-mięśniowego. Ciężej dotknięte zwierzęta giną jednak podczas porodu lub wkrótce po nim, przypuszczalnie wskutek hipoglikemii (5, 6).
Hipotermia
Noworodki nie mają w pełni wykształconego mechanizmu termoregulacji, są więc zależne od ochrony termicznej ze strony matki i środowiska, wrodzonych rezerw energetycznych oraz dostarczenia substancji energetycznych z zewnątrz. U szczeniąt i kociąt hipotermia zwykle towarzyszy hipoglikemii (15). Zależności między stężeniem glukozy we krwi a temperaturą ciała przedstawia tab. III.
