Choroba bornaska (choroba Borna) jest jedną z nielicznych chorób wirusowych, które pomimo postępów proteomiki, patofizjologii i diagnostyki klinicznej budzą tak wiele kontrowersji. Dotyczą one zarówno mechanizmu chorobotwórczego działania wirusa u zwierząt i człowieka, jego rezerwuarów, dróg krążenia w biotopach, jak i rodzaju objawów chorobowych.
Wirus choroby bornaskiej zakaża najprawdopodobniej większość gatunków zwierząt ciepłokrwistych, natomiast choruje kilka gatunków zwierząt (15). Najczęściej chorują owce i konie, rzadko bydło, kozy, osły, jelenie, króliki, koty, a także psy. Coraz częściej postuluje się udział wirusa choroby bornaskiej (BoDV) w depresji, schizofrenii i śmiertelnym zapaleniu mózgu ludzi (13). U kotów wirus choroby bornaskiej wywołuje chorobę chwiejnego chodu (staggering disease, nieropne zapalenie opon, mózgu i rdzenia) (9), u psów nieropne zapalenie opon i mózgu (17).
Epidemiologia
Choroba bornaska u kotów i psów występuje rzadko, nawet na terenach endemicznych dla owiec i koni. Wydaje się jednak, że nie zawsze jest diagnozowana ze względu na podobieństwo objawów do innych chorób zakaźnych przebiegających z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego (7). U kotów chorobę opisali w 1993 r. Lundgren i wsp. w Szwecji, następnie stwierdzono ją w Japonii, Wielkiej Brytanii, Austrii, Niemczech (8). Objawy obserwowano w Niemczech u 7-34% kotów, w Szwecji u 17-44%, w Finlandii u 3,3% (2). Częściej występują zakażenia bezobjawowe i serokonwersja. Wirus BoD stwierdzano u 8,4-23% zdrowych kotów i u 35% kotów z zaburzeniami neurologicznymi. W południowej Australii 0,8% zdrowych kotów, a w Australii północno-wschodniej 3,2% było serododatnich w teście square matrix ELISA (5).
W 1998 r. chorobę opisano u psa (17). W Finlandii w zależności od lokalizacji nawet do 33% psów jest serododatnich w teście immunofluorescencji pośredniej (6). W Japonii w 2002 r. zdiagnozowano chorobę bornaską u psa jako nieropne zapalenie opon i mózgu. Testem RT-PCR stwierdzono obecność RNA BoDV w neuronach płata skroniowego mózgu (10).
Zakażenie najprawdopodobniej szerzy się za pośrednictwem śliny, wycieku z nosa i worka spojówkowego, moczu, kału, ze środowiska oraz poprzez karmę i wodę zanieczyszczone przez wirus (12). Koty mogą zakażać się, zjadając zakażone drobne gryzonie i ptaki oraz kontaktując się z wydalinami tych zwierząt (1). Psy najprawdopodobniej zakażają się podczas kontaktów bezpośrednich i przez kontakt z moczem zakażonych zwierząt. Ozdrowieńcy są nosicielami wirusa. Brak danych na temat bazowego współczynnika reprodukcji infekcji (Ro), który określa liczbę nowych zakażeń pochodzących od jednego zakażonego osobnika. Nie w pełni znane są naturalne rezerwuary wirusa. Najważniejszą rolę rezerwuarów przypisuje się dzikim gryzoniom oraz owadożernym ryjówkom (Soricomorpha).
Wirus choroby bornaskiej
Wirus choroby bornaskiej (BoDV, Mammalian spp., Orthobornavirus) o właściwościach neurotropowych namnaża się w jądrach komórek nerwowych, tworząc często kwasochłonne ciałka wtrętowe Joest-Degena, których obecność ma znaczenie diagnostyczne. Genom wirusa stanowi jednopasmowy niesegmentowany RNA. Wirus namnaża się w liniach hodowli komórek mózgu embrionów królików i szczurów, rzadko działa cytopatycznie (14). W 4°C traci zakaźność po trzech miesiącach, w 20°C po tygodniu, w 37°C po pięciu dniach, w 56°C po trzech dniach, w wodzie po miesiącu, w moczu po trzech tygodniach. Nie traci zakaźności przy pH w granicach od 5 do 12. Ginie pod działaniem detergentów, promieni ultrafioletowych, preparatów odkażających na bazie chloru i pod wpływem 1% formaliny.
Patogeneza
Wrotami zakażenia są: nabłonek węchowy jamy nosowej, jama ustna, gardło i jelita, skąd wirus jest transportowany do ośrodkowego układu nerwowego przez nerw węchowy, zakończenia nerwowe okolicy gardła i za pośrednictwem nerwów trzewnych. Najważniejszym narządem docelowym wirusa są neurony struktury limbicznej mózgu, istoty szarej kory mózgowej i pnia mózgu (4). W rozprzestrzenianiu wirusa w organizmie uczestniczy też krew, o czym świadczy obecność kwasu nukleinowego BoDV w limfocytach i monocytach krwi obwodowej. W dużym odsetku przypadków zakażenie ma charakter bezobjawowy. W Europie przeciwciała anty-BoDV stwierdza się u 20% zdrowych kotów oraz do 46% kotów z objawami zaburzeń neurologicznych (11). Z mózgu wirus może migrować do siatkówki oka za pośrednictwem nerwu wzrokowego, powodując zwyrodnienie i naciek limfoplazmatyczny siatkówki i w końcu utratę wzroku.
Choroba bornaska ma podłoże immunopatologiczne. Zakażenie pobudza przeciwwirusową odpowiedź limfocytów T, którą cechuje produkcja cytokin – interferonu (IFN-γ) i czynnika martwicy guza (TNF-α). Rozwija się ciężkie rozsiane zapalenie opon, mózgu i rdzenia z naciekiem komórek jednojądrzastych. Neurony zakażone przez BoDV są niszczone w reakcji cytotoksyczności komórkowej zależnej od limfocytów T CD8+ na skutek działania dużych ilości cytokin prozapalnych uwalnianych przez komórki mezogleju oraz pod wpływem zaburzeń regulacji stężenia glutaminianu w mózgu przez astrocyty zainfekowane wirusem (16).
Objawy
W zakażeniach naturalnych okres wylęgania choroby u kotów nie jest znany. W zakażeniach sztucznych domózgowych w zależności od użytego szczepu wynosi od dwóch tygodni do 2,5 miesiąca, a nawet do sześciu miesięcy. Choroba przebiega jako nadostre, ostre, podostre lub przewlekłe nieropne zapalenie opon, mózgu i rdzenia (7). Rozpoczyna się osowieniem, czasem brakiem apetytu i gorączką. Następnie u części chorych kotów pojawia się chwiejny chód i zataczanie się spowodowane postępującym porażeniem kończyn miednicznych. Występuje bolesność odcinka lędźwiowo-krzyżowego ciała i często utrata zdolności chowania pazurów. Tym objawom towarzyszą zaburzenia w zachowaniu, przeczulica skóry i zmiana głosu (tab. I). Nie zawsze występują napady padaczkowe. Następstwem zakażenia siatkówki jest ślepota.
Choroba trwa od jednego do pięciu tygodni i u 60-80% kotów zakażonych eksperymentalnie kończy się śmiercią. U części ozdrowieńców występują nawroty choroby, zaburzenia zachowania lub nadmierna otyłość (4). W zakażeniach doświadczalnych serokonwersja następuje mniej więcej po miesiącu, miano przeciwciał jest niskie, przy czym przeciwciała neutralizujące wirus pojawiają się później lub ich brak (2, 3).
Znacznie mniej jest obserwacji dotyczących choroby bornaskiej u psów aniżeli u kotów (7). U psów pomimo zakażenia opon i mózgu rzadko występują objawy (14). Do najważniejszych należą: brak apetytu, postępujące osłabienie, ślinotok, rozszerzenie źrenic, ruchy maneżowe i śpiączka (17). Opisano przypadek trzyletniej suki rasy corgi z ostrym i ciężkim przebiegiem choroby, z postępującymi zaburzeniami nerwowymi. Badaniem histopatologicznym stwierdzono nieropne zapalenie opon i mózgu, w którym dominowały wokółnaczyniowe nacieki limfocytów, makrofagów i komórek plazmatycznych, nacieki komórek zapalnych w parenchymie, neurofagia i ogniskowy rozrost gleju. Wirus występował w dużych i małych neuronach mózgu i rdzenia kręgowego (10). U chorego psa w Norwegii poddanego eutanazji występowało agresywne zachowanie. W Niemczech na terenach endemicznych przeciwciała anty-BoDV stwierdza się u 40% psów. W przypadkach klinicznych nasuwających podejrzenie choroby często występuje zapalenie mięśni lub objawy przypominające alergię skórną.
