Wzbogacenie środowiska – praktyczne metody poprawy dobrostanu kotów. Cz. I
Sarah L.H. Ellis BSc (Hons), PgDip (CABC), PhD
Department of Biological Sciences, University of Lincoln, Riseholme Park, Lincoln, UK
Znaczenie praktyczne. Kliniczne zastosowanie opartych na naukowych dowodach metod wzbogacania środowiska kotów domowych trzymanych w zamknięciu w różnorodnych warunkach, od klatki weterynaryjnej po dom, ma szczególne znaczenie zarówno w zapewnieniu możliwości właściwych kocich zachowań, jak i zapobieganiu oraz leczeniu zaburzeń zachowania i związanych z nimi problemów zdrowotnych (np. idiopatyczne zapalenie pęcherza moczowego związane z negatywnym stanem emocjonalnym, takim jak uogólniona lękliwość). Urozmaicenie środowiska zyskało szczególne znaczenie w świetle aktualnych prac legislacyjnych dotyczących dobrostanu zwierząt. Na przykład w Wielkiej Brytanii ustawa o dobrostanie zwierząt (Animal Welfare Act) z 2006 roku nakłada na właścicieli i opiekunów obowiązek opieki nad ich zwierzętami, co obejmuje także umożliwienie zwierzęciu zachowań typowych dla danego gatunku.
Podstawa naukowa. Badania naukowe nad wzbogacaniem środowiska jako sposobem na poprawę dobrostanu zwierząt są nadal w powijakach, zwłaszcza w odniesieniu do kotów domowych. Stąd oparte na dowodach badania są nieliczne i potrzeba dalszych, aby uzasadnić obecnie zalecane metody.
Odbiorcy. Celem tego artykułu jest pomoc praktykującym lekarzom weterynarii w rozpoznawaniu reakcji kotów na życie w zamknięciu oraz w zrozumieniu, co składa się na wzbogacenie środowiska; pomoc we wdrożeniu lub doradzeniu odpowiedniej, opartej na dowodach naukowych metody dla kotów zamkniętych w szpitalnej klatce, mieszkaniu (zwłaszcza w przypadku kotów niewychodzących na zewnątrz) lub hotelu bądź schronisku.
Summary
Environmental enrichment. Practical strategies for improving feline welfare. Part I
Definitions of environmental enrichment (EE) in the context of promoting animal welfare commonly describe the addition of one or more “factors” to a relatively impoverished environment in order to improve the physical/ /psychological welfare of the animal(s) involved (1-4). These factors frequently refer to physical, social, design or management/ /husbandry interventions that may improve the behavioural environment of captive animals (3-5). They can be as simple as the addition of substrate to an enclosure floor, or as complex as the introduction of a device that dispenses food in response to certain learned behaviours.
Key words: environmental enrichment, behaviour, cat
Co składa się na wzbogacenie środowiska?
Definicja wzbogacenia środowiska w kontekście sprzyjania dobrostanowi zwierząt zwykle opisuje wprowadzenie jednego lub więcej „czynników” do stosunkowo ubogiego otoczenia, aby poprawić fizyczny lub psychiczny dobrostan mieszkających w nim zwierząt (1-4). Te czynniki często odnoszą się do fizycznych, socjalnych, projektanckich lub administracyjnych zabiegów hodowlanych, które mogą poprawić warunki behawioralne zwierząt trzymanych w niewoli (3-5). Rozwiązania mogą być tak proste jak położenie ściółki w pomieszczeniu lub tak złożone jak wprowadzenie urządzeń wydających jedzenie w odpowiedzi na wyuczone zachowania.
Wielu autorów powraca do definiowania wzbogacania środowiska przez pryzmat jego celów. Stosowanie mierzalnych celów pozwala na naukową ocenę rezultatów takiego postępowania, co ma szczególne znaczenie przy pomiarze ich skuteczności. Najczęściej wymieniane cele wzbogacania środowiska to (4, 6, 7):
- wzrost różnorodności zachowań
- spadek częstości zachowań nieprawidłowych
- wzrost zakresu lub liczby „prawidłowych” (tzn. typowych dla gatunku) wzorców zachowania
- lepsze wykorzystanie środowiska
- usprawnienie zdolności prawidłowego radzenia sobie z wyzwaniami.
Rozwiązania, które mają wzbogacać środowisko, muszą przynosić zmiany (behawioralne, psychologiczne, fizyczne lub fizjologiczne) poprawiające dobrostan zwierzęcia. Obecnie badania naukowe dotyczące potencjalnych strategii wzbogacania środowiska łączą często zmianę zachowania z poprawą dobrostanu, co niekoniecznie musi być jednoznaczne. Na przykład zapewnienie zwierzęciu dodatkowej powierzchni poprzez zwiększeniu rozmiaru jego klatki może spowodować wzrost intensywności zachowań eksploracyjnych, ale na podstawie tylko tej informacji nie można zakładać, że zwierzę ma lepsze samopoczucie. Dlatego też należy rozróżnić zmiany środowiskowe, które mogą być neutralne dla dobrostanu zwierząt (lub w niektórych przypadkach niekorzystne), od metod wzbogacania środowiska, których wprowadzenie pozwala zakładać, na podstawie dowodów empirycznych, uzyskanie poprawy dobrostanu. Wykorzystanie technik rejestracji zachowania związanego z dobrostanem, wraz ze wskaźnikami fizjologicznymi i poznawczymi dobrostanu, będzie dostarczało niezbędnych informacji do identyfikacji rozwiązań środowiskowych, które poprawiają dobrostan zwierząt i mogłyby następnie zostać wykorzystane jako potencjalne metody wzbogacania środowiska.
W jaki sposób są klasyfikowane metody wzbogacania środowiska?
Klasyfikacja sposobów wzbogacania środowiska została przedstawiona w tab. I oraz opisana poniżej. Jeśli dostępne są doświadczalne badania naukowe, prezentowane są ich wyniki i wnioski.
Metody ożywione (socjalne)
Ta kategoria wzbogacania środowiska obejmuje stymulację socjalną wywodzącą się z wielu źródeł, na przykład tego samego gatunku (wewnątrzgatunkową), innego gatunku (międzygatunkową) albo, w niektórych przypadkach, obu jednocześnie. Pobudzenie socjalne może być zarówno czasowe, jak i stałe i może obejmować bezpośredni kontakt fizyczny lub nie.
Kontakty wewnątrzgatunkowe
Koty w pewnych warunkach wykazują zdolność do życia w grupach. Warunki te obejmują obfitość pożywienia, odpowiednią przestrzeń oraz pokrewieństwo (8-10). Zachowania afiliacyjne w takich grupach są obserwowane tylko pomiędzy niektórymi osobnikami, co sugeruje istnienie preferencji socjalnych (9). Do takich zachowań można zaliczyć wzajemną pielęgnację, ocieranie się o siebie, wspólną zabawę, dotykanie nosem oraz utrzymywanie kontaktu fizycznego podczas odpoczynku i snu (8, 10). Stąd też możliwość kontaktów wewnątrzgatunkowych w zamkniętym otoczeniu może być korzystna dla dobrostanu kota, jednak pod pewnymi warunkami. Przede wszystkim między kotami nie może występować rywalizacja o jedzenie i inne kluczowe zasoby, takie jak kuwety, poidła i dostęp do wyjścia na zewnątrz.
U wolno żyjących kotów grupy składają się często ze spokrewnionych samic, dlatego uważa się, że w otoczeniu domowym największe prawdopodobieństwo zbudowania przyjacielskich relacji mają spokrewnione osobniki, zwłaszcza samice. Tę zależność potwierdzają badania naukowe nad pokrewieństwem u kotów, które sugerują, że właśnie spokrewnione osobniki tworzą bardziej przyjazne relacje niż koty niespokrewnione (11, 12). Problem z tymi badaniami polega jednak na tym, że spokrewnione koty przebywające razem doświadczają wzajemnej wczesnej socjalizacji, która jest dobrze opisanym czynnikiem wpływającym na pozytywne relacje między przedstawicielami tego samego gatunku (13). Trudno więc powiedzieć, co naprawdę wpływa na dobre relacje między kotami – pokrewieństwo, wczesna socjalizacja czy kombinacja tych dwóch czynników.
Łatwiejsze jest badanie wpływu płci na zachowanie, wyniki są jednak zróżnicowane. Jedno z badań donosi na przykład, że płeć nie ma wpływu na prawdopodobieństwo wystąpienia agresji (14), podczas gdy w innym to samce częściej niż samice rozpoczynały zachowania agresywne (pomimo że zachowanie to było w równym stopniu skierowane wobec osobników tej samej, jak i przeciwnej płci) (15).
U kotów, którym udało się nawiązać przyjazne stosunki, występowanie relacji socjalnych może zwiększyć możliwość zabawy (zabawa jest zachowaniem bezpośrednio związanym z dobrostanem) (16) oraz wzajemnego pielęgnowania się i ocierania. Wpływ tych przyjaznych zachowań na dobrostan kotów domowych nie jest jeszcze w pełni poznany.
Społeczne relacje międzygatunkowe
Ta metoda wzbogacania środowiska dotyczy zwykle kontaktów z ludźmi i jest polecana przez wielu autorów w postępowaniu z kotami przebywającymi w zamknięciu (17-20). Jedno z badań przeprowadzone na kotach doświadczalnych wykazało, że jako źródło bodźców preferowały one kontakt z ludźmi, a nie zabawki (21). Należy jednak brać pod uwagę, że wczesna socjalizacja ma znaczny wpływ na postrzeganie ludzi i w związku z tym na to, jak korzystny jest kontakt kot–człowiek (22).
