Białaczka kotów (feline leukemia) jest jedną z najczęściej występujących i najgroźniejszych wyniszczających chorób zakaźnych kotów, a także jedną z najczęstszych przyczyn śmierci z powodu chorób zakaźnych. Badania F.H. Jarrett nad chłoniakiem i mięsakiem, prowadzone w latach 60. XX wieku u kotów, zaowocowały w 1964 roku odkryciem wirusa białaczki kotów (FeLV, Retroviridae) (21). Późniejsze badania filogenetyczne wykazały, że przodek FeLV wywodzi się od gammaretrowirusów gryzoni. Obecnie zjadliwy FeLV występuje na całym świecie, przy czym częstość zakażeń w poszczególnych krajach jest różna (5). W Polsce zakażonych jest od 12% do 14% kotów. Szczepienie oraz stosowanie czułych testów diagnostycznych, które umożliwiły izolację zwierząt wiremicznych, w istotny sposób obniżyły odsetek zachorowań kotów na białaczkę w niektórych krajach. Wirus zakaża też pantery (Puma concolor), rysie iberyjskie (Lynx pardinus) i pumy (Puma yagouaroundi).
Etiologia choroby
Wirus białaczki kotów, kształtu kulistego (110-115 nm), ma lipidową otoczkę z transbłonowymi glikoproteinami, jednopasmowy RNA, który koduje białko antygenowe grupowo swoiste p27, wykorzystywane w diagnostyce zakażenia, odwrotną transkryptazę i transmembranowe białko p15E. Glikoproteina gp70 wiążąca przeciwciała zobojętniające wirus jest głównym komponentem szczepionek przeciw białaczce kotów. FeLV nie ma onkogenów, co ogranicza jego zdolność indukowania nowotworzenia. Zapoczątkowuje on transformację nowotworową dopiero po uprzedniej aktywacji jednego z onkogenów występujących w komórkach gospodarza (7). Zostaje wówczas zainicjowany proces transformacji prowadzący do rozwoju chłoniaka.
Na podstawie budowy glikoproteiny gp70 osłonki wirusa wyodrębniono cztery podtypy wirusa – A, B, C i T. Podtyp A występuje u większości naturalnie zakażonych kotów i odpowiada za immunosupresję. Ma też zdolność indukcji procesu nowotworzenia w obrębie układu krwiotwórczego. Podtyp B stwierdzany jest u połowy zakażonych kotów. Zwiększa możliwość występowania nowotworzenia. Podtyp C indukuje silną niedokrwistość i występuje u około 1% zakażonych kotów. Podtyp T cechuje tropizm do limfocytów T. Odpowiada za niedobór immunologiczny. Podtyp A jest najbardziej stabilny i mniej patogenny aniżeli podtypy B i C, które cechuje większa zmienność antygenowa i większa zjadliwość, ale mniejsza inwazyjność. Wirus wywołuje zmiany cytopatyczne w hodowli limfocytów T kota i w hodowli fibroblastów kota (AH927 feline fibroblasts) (4). Jest on bardzo wrażliwy na wysuszenie, temperaturę, środki odkażające i detergenty. Poza organizmem kota nie traci zaraźliwości przez kilka godzin. Maksymalnie może przeżyć 48 godzin.
Źródła i drogi zakażenia
Najważniejszym źródłem zakażenia są koty w okresie wiremii, które wydalają wirus ze śliną, wyciekiem z nosa, łzami, moczem, kałem i mlekiem (9). Pchły także mogą przenosić FeLV. Możliwe jest jatrogenne zakażenie za pośrednictwem przetaczanej krwi, igieł, sprzętu chirurgicznego i dentystycznego oraz w czasie tracheotomii. Koty zakażają się podczas wzajemnej pielęgnacji, pogryzień, używania wspólnych misek (8). Czynnikami ryzyka są: wiek, zagęszczenie zwierząt, brak higieny. Kocięta są najbardziej podatne na zakażenie, ponieważ ich makrofagi w porównaniu z kotami dorosłymi cechują się mniejszą aktywnością przeciwwirusową (12).
Wirus najczęściej ulega likwidacji w organizmie i kot nabywa solidną odporność (zakażenie samoograniczające się), względnie dochodzi do trwałego zakażenia, które cechuje wiremia. Może ona być bezobjawowa albo rozwija się immunosupresja, niedokrwistość, rzadziej chłoniak, a wyjątkowo mieloproliferacja lub białaczka, czyli obecność nowotworowo zmienionych leukocytów w krążeniu (9). U wiremicznych ciężarnych kotek zejściem zakażenia jest śmierć zarodków, porody martwych kociąt oraz bezpłodność samic. Kocięta, które uległy zakażeniu w życiu płodowym, są trwale zakażone i padają w pierwszych dwóch tygodniach życia wskutek utraty odruchu ssania, odwodnienia i hipotermii. W przypadku kotek ciężarnych z samoograniczającym się zakażeniem płód zazwyczaj nie ulega zakażeniu. U nowo narodzonych kociąt występuje jednak – choć rzadko – wiremia będąca następstwem uaktywnienia pod koniec ciąży zakażenia latentnego w gruczole mlekowym i zakażenia wirusem obecnym w mleku (15).
Patogeneza
Wrotami zakażenia są jama ustna i gardło, skąd wirus jest transportowany do regionalnych węzłów chłonnych, śledziony i grasicy. Namnaża się i wraz z zakażonymi limfocytami osiąga szpik kostny, zakaża szybko dzielące się komórki szpiku, gdzie namnaża się i po upływie około 30 dni od zakażenia występuje we krwi (wiremia). W czasie wiremii zostają zakażone gruczoły ślinowe, gruczoły łzowe, gruczoł sutkowy, śluzówka jelit, drogi moczowe. Wirus jest wysiewany w dużej ilości ze śliną, łzami, moczem i kałem (17).
U 30-40% kotów wiremia może zostać zlikwidowana przez odpowiedź immunologiczną, ale pozostaje zakażenie latentne (2). FeLV jest wtedy zintegrowany z genomem komórki gospodarza i istnieje możliwość reaktywacji zakażenia pod wpływem immunosupresorów lub stresu (10). Natomiast u 30-40% kotów przy braku skutecznej odpowiedzi immunologicznej rozwija się ciągła wiremia i antygenemia świadcząca o postępującym zakażeniu. Jak wspomniano, może ona być bezobjawowa lub po jakimś czasie prowadzi do śmiertelnej choroby (7). U 20-30% kotów występują zakażenia poronne, pojawiają się przeciwciała anty-FeLV przy braku wiremii. U poniżej 5% kotów zakażenie przebiega atypowo, występuje antygenemia przy braku lub niskiej wiremii (13). Niekiedy we krwi kotów stwierdza się tylko wolny antygen FeLV p27 przy braku zakaźnego wirusa, o czym świadczy ujemny wynik jego izolacji (14).
Wskutek trwałej wiremii może dojść do zaniku grasicy, limfopenii, neutropenii, zaburzenia czynności neutrofilów, spadku liczby limfocytów T wspomagających odpowiedź immunologiczną oraz limfocytów B. Następstwem upośledzenia funkcji limfocytów B jest zmniejszenie nasilenia pierwotnej i wtórnej odpowiedzi immunologicznej związanej z przeciwciałami.
W odpowiedzi immunologicznej na zakażenie FeLV uczestniczą przeciwciała przeciwko antygenom otoczki wirusa, cytotoksyczne limfocyty T (Tc) (6), dopełniacz, interferon. Silna odpowiedź humoralna związana z przeciwciałami neutralizującymi antygeny otoczki FeLV likwiduje przejściową wiremię i kot zdrowieje. Przy osłabionej odpowiedzi immunologicznej rozwija się trwała wiremia i zostaje zakażony szpik kostny. Kocięta odpornych matek nabywają odporność siarową, która zanika w wieku około miesiąca (1).
Objawy
Obraz choroby jest różnorodny, często zdominowany przez zakażenia wtórne. Pierwotne stany chorobowe są związane z bezpośrednim namnażaniem FeLV w komórkach i tkankach, a wtórne są efektem immunosupresji spowodowanej przez wirus. We wczesnych stadiach zakażenia z reguły brak objawów. W miarę upływu czasu, po tygodniach, miesiącach, a nawet latach, stan zdrowia trwale wiremicznego kota stopniowo się pogarsza lub występują powtarzające się cykle choroby i względnego zdrowia. Obserwuje się stopniowe chudnięcie zwierząt, apatię, brak apetytu, bladość błon śluzowych, często powiększenie węzłów chłonnych i gorączkę nieznacznie tylko przekraczającą 39°C. Częsta jest niedokrwistość. W anemii hemolitycznej pojawia się żółtaczka, a przy trombocytopenii skaza krwotoczna. Zwierzęta są odwodnione i silnie wychudzone (16).
Rzadziej następstwem trwałej wiremii są chłoniaki, a wyjątkowo innego typu nowotwory. Immunosupresja będąca jedną z głównych przyczyn zejść śmiertelnych usposabia do wtórnych zakażeń (na przykład Mycoplasma haemofelis, herpeswirusy, koronawirusy i parwowirusy) oraz inwazji pasożytniczych (na przykład Toxoplasma gondii, Cryptococcus neoformans). Niejednokrotnie mamy też do czynienia z zapaleniem górnych dróg oddechowych, przewodu pokarmowego (często stomatitis, gingivitis), skóry, ucha zewnętrznego, ropniami i trudno gojącymi się ranami (11).
Na podstawie umiejscowienia pierwotnego ogniska nowotworu wyróżnia się chłoniaka wieloogniskowego, chłoniaka grasicy, przewodu pokarmowego lub krezkowych węzłów chłonnych i chłoniaki niesklasyfikowane.
Chłoniak wieloogniskowy może być zlokalizowany w tkankach limfatycznych i nielimfatycznych. Bardzo często zajęty jest szpik kostny (18). Chłoniak grasicy charakteryzuje się dusznością spowodowaną uciskiem rozrastającej się tkanki nowotworowej na tchawicę i gromadzeniem wysięku w jamie opłucnej. Połykanie jest utrudnione na skutek ucisku nowotworu na przełyk. Koty są odwodnione i wyniszczone.
