Wątroba jest narządem pełniącym niezliczone funkcje w organizmie. Ten największy gruczoł obecny jest w organizmach wszystkich kręgowców, a także u niektórych innych gatunków zwierząt spoza tej grupy. Stanowi nieodłączny element przewodu pokarmowego, biorąc udział w procesach trawiennych, a także pełniąc szereg innych zadań w organizmie. U psów i kotów wątroba znajduje się za przeponą, a jej większa część umiejscawia się w prawym podżebrzu. Pozostała część zajmuje górne partie przodobrzusza i lewego podżebrza. W warunkach fizjologicznych niepowiększony narząd jest w całości przykryty prawym łukiem żebrowym, co jest ważną wskazówką diagnostyczną podczas przeprowadzania badania palpacyjnego jamy brzusznej. U większości ssaków wątroba dzieli się na cztery podstawowe płaty: lewy, prawy, ogoniasty oraz czworoboczny, przy czym płaty lewy i prawy dzielą się na płaty wtórne: przyśrodkowy i boczny.
Narząd ten otrzymuje większość zaopatrzenia w krew z dwóch naczyń: tętnicy wątrobowej i żyły wrotnej. Tętnica wątrobowa będąca gałęzią tętnicy trzewnej zapewnia unaczynienie odżywcze wątroby. Osiąga ona narząd docelowy razem z żyłą wrotną za pośrednictwem wrót wątroby na jej powierzchni trzewnej. Oba naczynia dzielą się wzdłuż przegród włóknistych, towarzysząc przebiegowi przewodzików żółciowych.
Tętnice wątrobowe zaopatrują rusztowanie wątroby, jej torebkę, wewnątrzwątrobowe przewodziki żółciowe, ściany naczyń krwionośnych i włókna nerwowe nim wspólnie z gałęziami żyły wrotnej przejdą w naczynia zatokowe wątroby. W ten sposób komórki miąższu wątroby obmywa krew mieszana tętniczo-żylna pochodząca zarówno z tętnicy wątrobowej, jak i żyły wrotnej, a hepatocyty otrzymują zaopatrzenie w krew z tych obu naczyń.
Żyła wrotna posiada cztery gałęzie: żyłę śledzionową, żyłę krezkową doczaszkową, żyłę krezkową doogonową i żyłę żołądkowo-dwunastniczą, które zbierają krew z nieparzystych gałęzi aorty brzusznej rozgałęziających się w obrębie przewodu pokarmowego (żołądka, trzustki, jelit i śledziony). Żyła wrotna zapewnia więc zaopatrzenie czynnościowe narządu. Żyły zlewiska żyły wrotnej, odprowadzając krew z żołądka, jelita cienkiego i części jelita grubego tworzą połączenia oboczne z naczyniami żylnymi układu sercowo-przełykowego i układu odbytnicowo-odbytowego. Umożliwia to przejście krwi drogą alternatywną w przypadku zaburzenia krążenia wewnątrzwątrobowego np. w przypadku marskości wątroby. W takiej sytuacji zwiększony przepływ krwi w krążeniu obocznym prowadzi do pojawienia się żylaków przełyku i żylaków odbytu.
Funkcje wątroby
Wątroba u ssaków realizuje szereg funkcji, które obejmują między innymi procesy syntezy, degradacji, magazynowania, filtrowania oraz licznych przemian metabolicznych. W ich skład wchodzi, chociażby, produkcja wielu związków chemicznych, w tym: czynników krzepnięcia, składników żółci, wielu enzymów, białek osocza, cholesterolu, trójglicerydów. Dodatkowo jest to miejsce bardzo wielu istotnych szlaków metabolicznych, obejmujących na przykład cykl przemian kwasu moczowego, amoniaku, węglowodanów czy aminokwasów. Wątroba stanowi również magazyn bardzo wielu witamin (A, B₁₂, C, D, K) oraz makro- i mikroelementów, takich jak: żelazo, miedź czy mangan.
Choroby wątroby a waga odpowiedniej diety
Wśród najczęstszych przyczyn konsultacji lekarsko-weterynaryjnych dotyczących wątroby wyróżnia się: choroby wrodzone, stany zapalne narządu, zmiany rozrostowe oraz choroby dróg żółciowych. Do jednych z najczęściej występujących chorób wrodzonych tego narządu należą wady naczyniowe zarówno wewnątrzwątrobowe, jak i zewnątrzwątrobowe. Częstość diagnozowania wad naczyniowych wątroby dzięki dostępności zaawansowanych metod obrazowania znacząco wzrosła w ciągu ostatniej dekady. Na szczycie listy najczęściej wykrywanych wad tego typu znajduje się zespolenie wrotno-oboczne (ZWO). Zazwyczaj dotyczy psów małych ras, takich jak: WHWT, yorkshire teriery, maltańczyki, hawańczyki czy sznaucery miniaturowe. W życiu prenatalnym przewód żylny będący bezpośrednią kontynuacją żyły pępkowej przechodzi przez wątrobę, tworząc obwodnicę krążenia wątrobowego i łączy się z żyłą główną doogonową. Przepływ wrotno-czczy pozostaje czynny u niektórych osobników i po urodzeniu zwierzęcia wymaga interwencji chirurgicznej. Zarówno w przypadku zwierząt młodych, jak i starszych ze zdiagnozowanym ZWO, jednym z najważniejszych etapów leczenia jest odpowiednia dieta. Wymagają jej zwierzęta będące w okresie przygotowawczym do zabiegu chirurgicznego oraz te, które z pewnych przyczyn nie zostały do niego zakwalifikowane. W przypadku bardzo młodych zwierząt oczekujących na wykonanie zabiegu na około 2 tygodnie przed nim wprowadza się dietę niskobiałkową o zawartości białka na poziomie 16% lub niższym. Niezwykle istotne jest, aby w okresie tym nie dopuścić do wystąpienia hipoglikemii, która jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia. U zwierząt starszych zakwalifikowanych do zabiegu wprowadzenie diety należy rozważyć nawet na 2 – 3 miesiące przed operacją. Dodatkowo zalecane jest również ograniczenie podaży żelaza oraz miedzi w pokarmie przy jednoczesnym zwiększeniu zawartości węglowodanów, antyoksydantów, witamin oraz argininy. Dalsze zalecenia pooperacyjne obejmują stosowanie diety niskobiałkowej przez minimum 3 miesiące oraz suplementację preparatów hepatoprotekcyjnych i probiotycznych przez minimum 2 miesiące.
Podobnie jak w przypadku zwierząt z ZWO, także u pacjentów ze stwierdzonymi stanami zapalnymi wątroby zalecenia dietetyczne muszą być restrykcyjnie przestrzegane, ponieważ wraz z leczeniem farmakologicznym stanowią podstawę terapii. W przebiegu wielu chorób wątroby dochodzi do zaburzeń przemiany składników pokarmowych. Z uwagi na towarzyszące temu objawy, żywienie chorych zwierząt często nastręcza wielu trudności. U pacjentów obserwować można znaczny spadek apetytu lub jego brak, wzdęcia, nadmierne pragnienie oraz różnego rodzaju zaburzenia trawienia i wchłaniania. Z uwagi na mogące towarzyszyć chorobom bóle brzucha, znakomita część zwierząt będzie mniej chętnie pobierała pokarm. Nie chcąc dopuścić do deficytów składników pokarmowych, a co za tym idzie, pogarszania stanu pacjenta, należy dążyć do dostarczenia organizmowi produktów o dużej wartości biologicznej. Przede wszystkim należy skupić się na skarmianiu diety o niskim poziomie białka cechującego się wysoką wartością biologiczną i strawnością. Źródłem tego rodzaju protein mogą być białka pochodzenia zwierzęcego oraz roślinnego. Wśród białek pochodzenia zwierzęcego największa wartość biologiczna cechuje: mięso mięśniowe drobiu, podroby (wątroba drobiowa), jaja oraz nabiał. Opisywane źródła białek są najbardziej zbliżone do składu tak zwanego białka wzorcowego, którym jest albumina jaja kurzego. Białko wzorcowe zawiera pełny profil aminokwasowy, dzięki czemu pozwala pokryć zapotrzebowanie organizmu zwierzęcego na te składniki.
Funkcja spichlerzowa oraz filtracyjna wątroby wymuszają ponadto dodatkowe modyfikacje w zakresie składu analitycznego posiłków pacjenta. Ze względu na fakt, że opisywany narząd jest miejscem przebiegu wielu kluczowych dla organizmu szlaków metabolicznych, staje się jednocześnie miejscem akumulacji licznych związków chemicznych, które w mniejszym lub większym stopniu mogą doprowadzać do pogarszania stanu narządu w przypadku jego niewydolności. Jednym z mikroelementów o szczególnym powinowactwie do komórek wątroby jest miedź. Rzadka, choć opisywana u ludzi i psów choroba spichrzeniowa miedzi może być przyczyną zarówno ostrego, jak i przewlekłego zapalenia wątroby. Notowana jest zazwyczaj u bedlington terierów oraz dobermanów, stąd jej prewalencja w populacji psów jest stosunkowo niewielka. Schorzenie nazywane chorobą Wilsona spowodowane jest mutacją w genie ATP7B, kodującym ATP-azę 2. To enzymatyczne białko odpowiedzialne jest za transport miedzi z wątroby do innych części organizmu, gdzie może być wykorzystywana do bieżących procesów. Jej nadmiar wydalany jest z żółcią, a w przypadku dysfunkcji opisywanego enzymu może dochodzić do upośledzenia jej usuwania z organizmu, co prowadzi do akumulacji pierwiastka w wątrobie. W rezultacie na dalszym etapie choroby następuje uszkodzenie innych narządów, w tym mózgu, oczu oraz nerek. Podobnie w przypadku choroby Wilsona, przewlekłych stanów zapalnych, czy niewydolności wątroby aktywność błonowego enzymu obecnego w hepatocytach znacznie się zmniejsza, stąd redukcja poziomu miedzi w diecie staje się koniecznością.
Do organizmu zwierząt borykających się z niewydolnością wątroby należy dostarczać wraz z dietą wielu innych składników, mających usprawniać metabolizm oraz oddziaływać ochronnie na komórki wątrobowe. Tego rodzaju substancją jest między innymi L-karnityna. Ta czwartorzędowa amina syntetyzowana jest z lizyny i metioniny. Głównym miejscem jej produkcji jest wątroba. L-karnityna pełni niezwykle istotną funkcję w metabolizmie lipidów. Odpowiada za transport kwasów tłuszczowych do mitochondriów, gdzie ulegają one kaskadzie przemian, w wyniku czego powstaje szereg związków wysokoenergetycznych, które wykorzystane mogą zostać w organizmie. Niedobór tej substancji związany jest głównie z zaburzeniami jej syntezy w wątrobie, co jest bezpośrednim skutkiem niewydolności narządu. W efekcie prowadzić to może do rozwoju chorób takich jak kardiomiopatia rozstrzeniowa, czy negatywnie wpływać na przemiany cholesterolu w organizmie.
Kolejnym istotnym zagrożeniem w przebiegu chorób wątroby jest upośledzenie przemian tłuszczowych. Tłuszcze są przez wątrobę wykorzystywane do produkcji energii, czy procesów syntezy. Dodatkowo mogą być magazynowane w formie trójglicerydów celem późniejszego wykorzystania. Stąd, aby dodatkowo odciążyć wątrobę, należy zmniejszyć zawartość tłuszczu w diecie. Zgodnie z wytycznymi w przypadku zwierząt zdrowych zalecana zawartość tłuszczu w karmie dla psa wahać się może w granicach 15-30%. Przy schorzeniach wątroby rekomenduje się jednak stosowanie dolnych granic normy, aby uszkodzona wątroba nie wykonywała nadmiernej pracy, która doprowadzić może do pogorszenia stanu narządu.
Chociaż wątroba ma wysokie zdolności regeneracyjne, to zbyt duże i powtarzające się uszkodzenia prowadzą do zaburzeń w jej regeneracji, w wyniku czego zostaje zniszczona architektura narządu, pogłębia się zwłóknienie tkanki, a co za tym idzie – dochodzi do utraty jej funkcji. Celem spowolnienia tego procesu i ułatwienia odbudowy narządu stosuje się związki o działaniu hepatoprotekcyjnym. Należą do nich między innymi: witaminy z grupy B (B1, B2, B5, B6, B12), witamina C, witamina E, a także sylimaryna. Witamina C, będąca związkiem o działaniu antyoksydacyjnym, chroni wszystkie komórki organizmu, w tym hepatocyty przed działaniem stresu oksydacyjnego. Wspólnie z witaminami A i E działa wspomagająco na procesy detoksykacji niektórych związków toksycznych, takich jak np. ołów. Sama witamina E także jest silnym przeciwutleniaczem, który chroni organizm przed wpływem wolnych rodników i stresem oksydacyjnym prowadzącym do uszkadzania komórek. Witaminy z grupy B, takie jak kwas pantotenowy, niacyna, tiamina, czy pirydoksyna, biorą udział w metabolizmie węglowodanów, tłuszczów i białek, uczestniczą w procesach przemian kwasów tłuszczowych, a także ułatwiają usuwanie metali ciężkich z organizmu.
Składnikiem wielu hepatoprotektorów o udowodnionym naukowo pozytywnym wpływie na komórki miąższu wątroby jest sylimaryna. Związek ten, będący kompleksem roślinnych flawonolignanów, pozyskiwany jest z owoców i łupin ostropestu plamistego. Prozdrowotne i hepatoprotekcyjne właściwości tej rośliny poznano już ponad 2000 lat temu, a jej niesłabnąca sława skłania do jej wykorzystywania celem wspomagania leczenia schorzeń wątroby. Zapobiega wnikaniu do komórek substancji o działaniu toksycznym. Wynika to między innymi z faktu, że sylimaryna uszczelnia błonę komórkową hepatocytów, a dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym, bierze czynny udział w zapobieganiu utleniania się lipidów. Może być stosowana jako element leczenia podstawowego, ale także prewencyjnie np. w trakcie przyjmowania przez zwierzę leków obciążających wątrobę i nerki.
O schorzeniach wątroby wiadomo już naprawdę dużo, ale leczenie niektórych z nich potrafi nastręczyć trudności w codziennej praktyce weterynaryjnej. Dla wielu lekarzy weterynarii wybór odpowiedniej ścieżki terapeutycznej wymaga sporego nakładu pracy ze względu na złożoność terapii chorób przewodu pokarmowego i wątroby. Chcąc prowadzić holistyczną terapię, w przypadku zaburzeń funkcjonowania wątroby, należy skupić się nie tylko na jej ujęciu farmakologicznym, czy chirurgicznym, ale przede wszystkim na żywieniu, gdyż tylko łączona terapia farmakologiczno-dietetyczna daje możliwość uzyskania zadowalających efektów leczenia.
lek. wet. Kamil Kowalczyk, ekspert ds. żywienia Brit
