Składniki pokarmowe istotne w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych

W codziennej pracy lekarza weterynarii pierwszego kontaktu duży odsetek konsultacji dotyczy zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego. Można zaryzykować stwierdzenie, iż specyfika gatunkowa psów i kotów niejako sprawia, że zwierzęta te znacznie częściej niż inne gatunki wymagają wsparcia gastroentorologicznego. Układ pokarmowy na tle innych układów narządów w największym stopniu jest zależny od diety. Skład pożywienia, pory karmienia, jego częstość lub specyficzne wymagania osobnicze niejednokrotnie decydują o powodzeniu leczenia chorób żołądka, jelit czy gruczołów dodatkowych przewodu pokarmowego. Zwykle w przypadku opisywanych schorzeń dobrze dobrana farmakoterapia stanowi jedynie o częściowym sukcesie terapeutycznym. W zdecydowanej większości dietoterapia będzie determinować efekty leczenia pacjenta.

Układ pokarmowy ssaków składa się z przewodu pokarmowego, wątroby, trzustki i woreczka żółciowego. Przewód pokarmowy tej gromady zwierząt występuje u tej postaci mięśniowej cewy podzielonej na poszczególne odcinki o zróżnicowanej morfologii. Rozpoczyna się on otworem gębowym i kończy otworem odbytowym. Składowe przewodu pokarmowego podlegają mniejszym lub większym modyfikacjom w zależności od gatunku zwierzęcia, a co za tym idzie od jego profilu żywieniowego. Różnice gatunkowe wymuszą konieczność stosowania diety o konkretnym składzie, która dodatkowo musi być modyfikowana w zależności od aktualnego stanu zdrowia, czy okresu życia zwierzęcia. Choroby układu pokarmowego są jedną z głównych przyczyn wymuszających chwilową lub trwałą modyfikację jadłospisu pacjenta. W niniejszym artykule opisane zostały ogólne zasady postępowania w przebiegu najczęstszych chorób żołądka, jelit i trzustki. 

Biegunka – czy to pora na antybiotyk?

Biegunka jest jednym z najłatwiej zauważalnych przez właścicieli objawów. Jeśli występuje jednoczasowo z wymiotami zazwyczaj wymusza na opiekunach zdecydowaną reakcję owocującą konsultacją lekarsko-weterynaryjną. Biegunka jest zazwyczaj objawem infekcji przewodu pokarmowego wywołanej przez bakterie, wirusy czy pasożyty. Rzadziej pojawia się jako manifestacja innych chorób. Z praktycznego punktu widzenia biegunki dzielimy na ostre, przetrwałe oraz przewlekłe. W przypadku biegunek ostrych mówimy o nagłym pojawieniu się objawów trwających do 14 dni. Z biegunką przetrwałą lub przewlekłą mamy do czynienia gdy luźna konsystencja stolca utrzymuje się odpowiednio przez 14-29 dni oraz powyżej 30 dni. Poza czasem trwania rozwolnienia istotne jest jego pochodzenie, które determinować będzie dalsze postępowanie i ewentualną diagnostykę. W tym kontekście mówić możemy o biegunce z jelit cienkich i jelit grubych. W tabeli 1. przedstawiono objawy ułatwiające różnicowanie pochodzenia biegunki. 

Tabela 1.

W zdecydowanej większości przypadków próba dogłębnej diagnostyki przyczyn pojawienia się biegunki jest niemożliwa lub niekonieczna. Dobrze przeprowadzony wywiad z właścicielem w połączeniu z jego szczerością niejednokrotnie pozwala z dużą dozą pewności zdiagnozować przyczynę choroby zwierzęcia. Zazwyczaj są nią błędy żywieniowe pod różną postacią lub niewłaściwie leczona choroba podstawowa. W przypadku podłoża żywieniowego zmiana diety lub usunięcie czynnika wyzwalającego zwykle pozwala na pozbycie się problemu. W przypadku chorób podstawowych, których objawem jest biegunka po odpowiedniej modyfikacji leczenia także niejednokrotnie udaje się uzyskać zadowalające wyniki terapii. Pokutującym w środowisku weterynaryjnym szkodliwym mitem jest obligatoryjna konieczność wdrażania antybiotykoterapii w trakcie leczenia zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Takie postępowanie na początkowym etapie nie tylko nie pomaga pacjentowi, ale dodatkowo zwiększa ryzyko pojawienia się antybiotykoopornych szczepów bakterii. Wprowadzenie chemioterapeutyków przeciwbakteryjnych powinno odbywać się jedynie w przypadku potwierdzenia badaniami dodatkowymi obecności zakażenia lub po wykluczeniu podłoża żywieniowego. Okres pięciu dni jest minimalnym czasem stosowania antybiotyków w leczeniu chorób układu pokarmowego. Zbyt wczesne odstawienie antybiotyku lub jego jednorazowe podanie może doprowadzić do dysbiozy jelitowej, której pojawienie się utrudni leczenie. 

Włókno 

Jednym ze składników odżywczych pełniących istotne funkcje w przewodzie pokarmowym jest włókno. Ta frakcja węglowodanów zarówno w przypadku zwierząt domowych jak i gospodarskich jest szczególnie istotna. Włókno pokarmowe należy do szerokiej grupy związków chemicznych do której zaliczamy: celulozę, hemicelulozę, pektyny, gumy, ligniny, kutynę oraz woski. W przypadku psów i kotów opisywana frakcja węglowodanów nie jest trawiona w układzie pokarmowym ze względu na brak swoistych enzymów mogących rozkładać opisywane związki. Taką umiejętność posiadają natomiast mikroorganizmy bytujące w świetle jelita grubego mogące rozkładać w całości lub częściowo włókno. Jego stopień rozkładu, a dokładniej fermentacji uzależniony jest od wielu czynników obejmujących między innymi jego rodzaj, pochodzenie, szybkość perystaltyki przewodu pokarmowego oraz ilość i sprawność metaboliczną bakterii w nim bytujących. Wspomniana fermentacja włókna pokarmowego doprowadza do powstawania SCFA, czyli krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, zwanych także lotnymi kwasami tłuszczowymi. Włókno pokarmowe na początkowym etapie rozkładu podczas tzw. fazy kwaśnej doprowadza do powstania dużych ilości LKT, co powoduje m.in spadek pH treści jelitowej. W kolejnym etapie, nazywanym fazą metanową odczyn stabilizuje się, gdyż powstawanie kwasów karboksylowych jest równoważone przez ich rozkład. Na końcowym etapie ulegają one absorpcji przez żyłę wrotną podczas procesu trawienia tłuszczów. W układzie pokarmowym szczególnie ważną rolę pełnią maślany. Są one bowiem głównym źródłem energii dla komórek okrężnicy. Co ważne włókno pokarmowe odgrywa także istotną rolę w procesie usuwania i regeneracji nabłonka jelitowego, co bezpośrednio wpływa pozytywnie na jego kondycję, a tym samym również na skuteczność wchłaniania składników odżywczych. Opisywane właściwości są istotne w procesie leczenia chorób przewodu pokarmowego, w tym biegunek o różnym podłożu i zaburzeń odżywiania. Jednym ze „skutków ubocznych” stosowania włókna pokarmowego odpowiedniego pochodzenia jest zmniejszenie spożywania pokarmów przez występowanie uczucia sytości. Z tej przyczyny zwiększony udział włókna powinien stanowić jeden z filarów diety zwierząt z nadwagą lub otyłością. W przypadku zwierząt chorujących na cukrzycę także warto skupić się na poziomie włókna w diecie. Udowodniono, iż odpowiedni bilans włókna rozpuszczalnego oraz nierozpuszczalnego wpływa na regulację poziomu glukozy we krwi. Przypuszcza się, że między innymi poprzez regulację poziomu wchłaniania glukozy w przewodzie pokarmowym oraz spowolnienie pasażu treści pokarmowej przez jelita włókno pokarmowe wpływa na wypłaszczanie krzywej cukrowej a tym samym stabilizację cukrzycy.

Tłuszcz – (nie)zbędna energia

Pod nazwą tłuszcz pokarmowy kryją się dwie grupy związków. Są to lipidy oraz estry. Organizm psa i kota czerpie energię pokarmową zarówno z węglowodanów, białek i tłuszczów. Choć wszystkie z wymienionych związków mogą stanowić materiał energetyczny, to ze względu na odmienny od ludzkiego metabolizm nie wszystkie z nich są wykorzystywane w równym stopniu jako źródło energii. Większa gęstość energetyczna tłuszczów i ich łatwiejsze przemiany w organizmie sprawiają, że to właśnie one stanowią podstawowe źródło energii dla organizmu. Dla porównania energia powstająca z przemian białek i węglowodanów jest o około 15% mniejsza niż energia z przemian tłuszczowych. Dodatkowo tłuszcze biorą udział we wchłanianiu niektórych witamin. Do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach zaliczają się cztery witaminy, czyli A, D, E oraz K. Ich przyswajalność jest więc ściśle związana z obecnością tłuszczów w pokarmie. Dieta o zawartości tłuszczu na poziomie 20-40% w suchej masie jest najbardziej atrakcyjna pod względem smakowitości dla zwierząt domowych. Wg. zaleceń FEDIAF u zdrowych zwierząt minimalna zawartość tłuszczu w karmach dla psów to 5,5 g/100 g suchej masy pokarmu dla psa dorosłego i 8,5 g/100 g suchej masy pokarmu dla szczeniąt. Podobnie wygląda to w przypadku kotów, u których minimalna zawartość tłuszczu w suchej masie to waha się w okolicach 9%. Choć zdrowe psy i koty są zwierzętami, które dobrze tolerują wysokie zawartości tłuszczu w diecie to jego nadmiar w przypadku niektórych jednostek chorobowych może być szkodliwy, stąd niejednokrotnie konieczne jest obniżenie jego poziomu w diecie. Przykładem tego rodzaju schorzeń są stany zapalne trzustki.

Trudna walka z chorobami przewodu pokarmowego

Poza opisywanym pozytywnym wpływem żywienia na leczenie zakażeń i przemijających niedyspozycji układu pokarmowego istnieje szereg jednostek chorobowych w leczeniu których dietoterapia stanowi o powodzeniu leczenia. Jednym ze schorzeń, z którymi lekarze weterynarii spotykają się regularnie są stany zapalne trzustki. Ostre zapalenie wymaga natychmiastowej reakcji, ponieważ stanowi stan bezpośredniego zagrożenia życia. Do niedawna leczenie ostrego zapalenia trzustki u psów i kotów rozpoczynano od bezwzględnej głodówki. Obecnie zarówno w medycynie człowieka jak i weterynarii odchodzi się od tego typu postępowania. Najnowsze zalecenia dietetyczne pozwalają na karmienie pacjenta pod warunkiem braku wymiotów. Zaleca się, aby pokarm dobowy podzielony był na mniejsze i częściej podawane porcje. Okres stosowania odpowiedniej diety powinien wynosić minimum 4 tygodnie, choć w większości przypadków uzasadnione wydaje się być wprowadzenie na stałe diety o zmodyfikowanym składzie, zwłaszcza w przypadku przewlekłego zapalenia narządu. Opisywana modyfikacja obejmuje kontrolę zawartości białka oraz tłuszczu w diecie. W przypadku psów zaleca się, aby maksymalna zawartość tłuszczu w pokarmie dla zwierząt z zapaleniem trzustki (ostrym lub przewlekłym) wynosiła mniej niż 15% w przypadku zwierząt o prawidłowej masie ciała i bez współtowarzyszącego wzrostu poziomu trójglicerydów we krwi lub poniżej 10% w przypadku psów o zwiększonej masie ciała lub ze współistniejącą hipertrójglicerydemią. Zalecane poziomy tłuszczu dla kotów dotkniętych zapaleniem opisywanego narządu wynoszą odpowiednio: <25% oraz <15%. Podobne zalecenia dietetyczne dotyczą leczenia zewnątrzwydzielniczej niewydolności trzustki. W zdiagnozowanej EPI poza dożywotnim zaleceniem stosowania diety o obniżonym poziomie tłuszczu zwraca się także szczególną uwagę na poziom włókna, który w przypadku innych zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego oscylować powinien na poziomie mniejszym niż 5%. Zarówno w przypadku zapaleń trzustki jak i jej niewydolności zawartość włókna powinna być mniejsza niż 2%. 

Ogólne zalecenia dotyczące dietoterapii w przebiegu chorób układu pokarmowego niejednokrotnie pokrywają się ze sobą ze względu na ścisłą współzależność narządów go tworzących. Kluczowym zadaniem lekarza internisty powinna być zawsze analiza składu diety zwierzęcia i ewentualne jej modyfikacje według wskazań klinicznych.

lek. wet. Kamil Kowalczyk, ekspert ds. żywienia Brit