Występowanie dziedzicznych chorób oczu w populacji żyjących obecnie psów rasowych jest zagadnieniem dosyć złożonym, ponieważ dotyczy wielu ras i różnych elementów narządu wzroku. Na szczęście większość chorób została dobrze opisana klinicznie, a nowe jednostki chorobowe pojawiają się stosunkowo rzadko. Na pewno jednak trzeba zwrócić szczególną uwagę na pojawianie się znanych chorób dziedzicznych u nowych ras psów. Pierwsza część artykułu ukazała się w MW 4/2014, a druga w MW 6/2014.

Rozwojowe choroby dziedziczne, cd.

Postępujący zanik siatkówki

Pierwotne zwyrodnienia siatkówki nerwowej u psów określane są wspólnym terminem „postępujący zanik siatkówki” (Progressive Retinal Atrophy – PRA). Dawniej chorobę dzieliło się na dwa typy, rozróżniane na podstawie obrazu w badaniu oftalmoskopowym, a do ich określenia używano terminów „uogólniony” i „centralny”. Obecnie określenie „uogólniony PRA” (lub po prostu PRA) odnoszą się do kilku rodzajów zwyrodnienia siatkówki o różnej etiologii, w których przebiegu pierwotne zmiany dotyczą fotoreceptorów (1, 2). Rozpoznano kilka przyczyn genetycznych tego zaburzenia, ale wiele pozostaje jeszcze niezbadanych. Niezależnie jednak od przyczyny, zwyrodnienie siatkówki zwykle charakteryzuje się ślepotą nocną, postępującą aż do całkowitej utraty wzroku. Może też występować wtórna zaćma. Wiek, w którym pojawia się choroba, oraz szybkość jej rozwoju mogą wyraźnie się różnić, podczas gdy objawy w badaniu oftalmoskopowym są bardzo podobne. Wszystkie te choroby (z wyjątkiem PRA sprzężonego z chromosomem X u samojedów i husky syberyjskich oraz dziedziczonego w sposób dominujący PRA u bulmastifów i mastifów angielskich) dziedziczą się jako prosta cecha recesywna.

PRA centralne (CPRA) to dziedziczna choroba siatkówki, w której przebiegu zwyrodnienie fotoreceptorów następuje wtórnie do defektu nabłonka barwnikowego siatkówki (retinal pigment epithelium – RPE). Choroba obecnie znana jest pod nazwą „dystrofia nabłonka barwnikowego siatkówki” (Retinal Pigment Epithelial Dystrophy – RPED) (3, 4). Istnieją dowody wskazujące, że jej przyczyną jest zaburzenie metabolizmu tokoferolu. Sposób dziedziczenia nadal nie został poznany, na szczęście jednak choroba występuje rzadko. PRA i RPED mogą występować u tej samej rasy psów.

Tabela I. Rasy psów, u których występuje PRA w Wielkiej Brytanii

W tab. I wymieniono dwadzieścia sześć ras, u których obecnie w Wielkiej Brytanii stwierdza się PRA i RPED.

Postępujący zanik siatkówki (GPRA lub PRA)

Ryc. 1. Postępujący zanik siatkówki u 6-miesięcznego setera irlandzkiego, oko lewe. Odblask jest znacznie jaśniejszy od prawidłowego, a powierzchowne unaczynienie siatkówki wyraźnie osłabione.

Ryc. 2. Postępujący zanik siatkówki u 7-letniego pudla miniaturowego, oko prawe. Zdjęcie wykonane w końcowym stadium choroby ukazuje wyraźny odblask, pozorny brak naczyń krwionośnych, zanik nerwu wzrokowego z uwidocznieniem blaszki sitowej i utratę barwnika w części ciemnej siatkówki.

W badaniu oftalmoskopowym uogólniony PRA charakteryzuje się wzmocnieniem odblasku z powodu postępującego ścieńczenia siatkówki nerwowej na skutek jej zwyrodnienia i osłabienia oraz ewentualnego zamknięcia powierzchownych naczyń siatkówki (ryc. 1 i 2). PRA jest zawsze obustronny, początkowo jednak może istnieć niewielka asymetria pomiędzy oczami. Niekiedy w bardzo wczesnym stadium u niektórych ras widać łagodne osłabienie odblasku na obrzeżach błony odblaskowej, ale podczas pierwszego badania (zwykle przyspieszonego z powodu troski właściciela o wzrok) na ogół stwierdza się następujące tuż po nim wzmocnienie odblasku. Początkowo jest ono zwykle widoczne w środkowo-obwodowej części błony odblaskowej, a następnie rozprzestrzenia się na całą jej powierzchnię. Delikatne pobrużdżenie naczyń krwionośnych siatkówki może poprzedzać faktyczne osłabienie unaczynienia.

Po depigmentacji nabłonka barwnikowego w części ciemnej siatkówki może nastąpić proces repigmentacji w postaci plam. W języku angielskim objaw ten określa się jako „pavementing” (brukowanie). Ewentualne zwyrodnienie nerwu wzrokowego z powodu śmierci komórek zwojów nerwowych charakteryzuje się bladością tarczy nerwu wzrokowego oraz tworzeniem się okrągłych fałd na jej brzegach (ryc. 2). W miarę postępu choroby po utracie widzenia nocnego następuje całkowita ślepota, a reakcja źrenic na światło zwykle staje się leniwa. Odruchy te mogą jednak być do pewnego stopnia obecne nawet w przypadku zaawansowanej choroby, ponieważ aktywność komórek zwojowych zostaje zachowana. U niektórych ras może dojść do powstania wtórnej zaćmy, w której przebiegu zmiany początkowo pojawiają się w tylnych obszarach warstwy korowej soczewki, a następnie zagęszczenia tworzą się w całej soczewce.

Tabela II. Występowanie różnych „znanych” mutacji PRA u psów rasowych.

Mimo że dokładne podłoże genetyczne lub rodzaj mutacji genów zostały zidentyfikowane tylko w przypadku niektórych rodzajów PRA (tab. II), wiele typów choroby opisano pod względem etiologii i(lub) zmian strukturalnych. Jeden z typów PRA z dysplazją i następującym w jej wyniku zwyrodnieniem czopków i pręcików opisano u ras: seter irlandzki i sloughi [dysplazja czopków i pręcików typ 1 (rcd 1)], collie długowłosy [dysplazja czopków i pręcików typ 2 (rcd 2)] oraz welsh corgi cardigan [dysplazja czopków i pręcików typ 3 (rcd 3)]. Wszystkie trzy typy choroby pojawiają się we wczesnym okresie życia, powodując poważne upośledzenie widzenia w wieku 6-8 miesięcy, a całkowitą ślepotę zwykle w 12. miesiącu życia.

Defekt fotoreceptorów polega na zaburzeniach enzymów kaskady fototransdukcji. Mówiąc dokładniej, stężenie cGMP (cyklicznego monofosforanu guanozyny) w siatkówce jest podwyższone z powodu obniżenia aktywności enzymu cGMP-fosfodiesterazy (cGMP-PDE). U seterów irlandzkich występuje mutacja kodonu 807 podjednostki β cGMP-PDE. Udało się opracować test genetyczny umożliwiający określenie genotypu u fenotypowo zdrowych osobników tej rasy. Pomimo że u collie długowłosych choroba przebiega identycznie pod względem klinicznym i biochemicznym, mutacja rcd 2 jest inna. Udało się jednak zidentyfikować ją za pomocą mapowania w genie c1 ORF36 na chromosomie 7 i dostępny jest już test DNA. Dysplazja czopków i pręcików u welsh corgi cardigan jest powodowana mutacją genu PDE 6A i istnieje test DNA służący do jej wykrywania.

Drugi charakterystyczny rodzaj PRA, w którym dysplazja pręcików (rod dysplasia – rd) poprzedza zwyrodnienie czopków, opisano u norweskich elkhoundów, obecnie jednak choroba ta już nie występuje. Nie określono charakteru dysplazji pręcików, ale opisywano ich zmiany morfologiczne u 12-tygodniowych szczeniąt, u których utrata widzenia nocnego następowała w wieku 6 miesięcy, a całkowita ślepota pojawiała się między trzecim a piątym rokiem życia.