12/03/2018
Artykuł dotyczy roli, jaką w kocim życiu pełni komunikacja węchowa. Dla kota, tak jak dla większości ssaków, węch ma fundamentalne znaczenie dla przeżycia, ponieważ przynosi istotne informacje o otaczającym środowisku i płynących z niego korzyściach oraz zagrożeniach. Zmysł węchu u kota składa się z dwóch anatomicznie i fizjologicznie samodzielnych układów czuciowych – pierwszy wychwytuje rozproszone w otoczeniu cząsteczki zapachowe, drugi pozwala na odbiór właściwie bezwonnych feromonów. Feromony odbierane są przez kota za pośrednictwem narządu lemieszowo-nosowego i pełnią w jego życiu rozmaite funkcje, takie jak ostrzeganie o zagrożeniach, umożliwienie nawiązywania kontaktów seksualnych oraz znakowania społecznego i terytorialnego. Ze względu na rolę węchu i komunikacji chemicznej w życiu kota, wiele jego zachowań jest bezpośrednio związanych z wrażeniami odbieranymi za pomocą tego zmysłu. Niektóre z nich, mimo że całkowicie normalne z punktu widzenia etologii kota, są nie do zaakceptowania przez człowieka. Wiedząc, jak ważną rolę w kocim życiu odgrywają komunikaty węchowe i chemiczne, można kotu pomóc, albo wykorzystując jego naturalnego zasoby i zachowania, albo przy zastosowaniu syntetycznych feromonów.
A cat’s nose view – how the sense of smell influences feline behaviour
This article considers the importance of the feline sense of smell. In cats and mammals, the sense of smell plays a fundamental role in survival as it provides vital information about their immediate environment, its dangers and advantages. The feline sense of smell comprises two physiologically and anatomically separate and independent systems; one captures scent particles dispersed in the ambient air, and the other enables the animal to receive and process scent-free pheromones. Pheromones are received by a special organ called the vomeronasal organ (most often known as Jacobson’s organ) and play a variety of roles in a cat’s life, warning against danger and enabling cats to make sexual contacts and recognise social and territorial markings. Since the sense of smell plays such a significant role in cats’ lives, many of their behaviours are directly linked to sensory inputs processed by that sense. Some behaviours, while completely normal from the feline ethology point of view, will not be acceptable to humans. An awareness of the importance of the sense of smell and ability to respond to certain chemical stimuli will help us help cats by using their natural resources or synthetic pheromones.
Key words: sense of smell, pheromones, vomeronasal organ, scent
Poznanie świata zewnętrznego to dla zwierząt przede wszystkim odbiór wrażeń węchowych. Komunikacja chemiczna ma dla zwierząt znaczenie, które dla nas – ludzi – jest trudne do wyobrażenia. Dla większości ssaków węch ma fundamentalne znaczenie dla przeżycia, ponieważ przynosi kluczowe informacje o otaczającym środowisku i płynących z niego korzyściach oraz zagrożeniach. U zwierząt, ze względu na wielość funkcji, zmysł powonienia jest bardziej rozbudowany od pozostałych. Ssaki mogą rozpoznawać blisko 10 000 różnych zapachów i mają zdolność ich segregowania i analizowania każdego osobno. Porównując to do postrzegania zmysłowego człowieka, można powiedzieć, że „widzą” nosem. Węch składa się z dwóch anatomicznie i fizjologicznie samodzielnych układów czuciowych – pierwszy wychwytuje rozproszone w otoczeniu cząsteczki zapachowe, drugi pozwala na odbiór właściwie bezwonnych feromonów. Powszechnie znane są niezwykłe zdolności węchowe psa i to, w jaki sposób można je wykorzystać dla potrzeb człowieka. Co do kota, ogólnie wiadomo, że ma węch wielokrotnie lepszy niż człowiek, ale słabszy niż pies. A co z tego wynika?
Podobnie jak u innych ssaków, u kota komunikacja z otoczeniem poprzez zmysł węchu przebiega w dwojaki sposób – poprzez wąchanie zapachów i poprzez percepcję chemicznych cząsteczek zwanych feromonami. Ten drugi kanał jest dla kota szczególnie istotny. W przeciwieństwie do postrzegania zjawisk w otoczeniu innymi zmysłami, takimi jak wzrok czy słuch, przystosowanymi do odbioru informacji nagłych i krótkotrwałych, zmysł węchu wyławia to co ulotne i długotrwałe. Informacja zapachowa pozostaje możliwa do zidentyfikowania dla kota przez kilka godzin, kilka dni, a nawet kilka tygodni od pojawienia się! Człowiekowi, u którego zmysł węchu jest stosunkowo słabo rozwinięty, trudno wyobrazić sobie świat widziany nosem kota.
W kocim świecie zmysł węchu pełni funkcje bardzo ważne z punktu widzenia przetrwania. Węch i posługiwanie się komunikacją chemiczną służą kotu do:
Nie wiemy dokładnie, co wyczuwa koci nos. Komórki węchowe zajmują u kota 20 cm2 nabłonka nosa (u człowieka 4 cm2). Wiadomo też, że kot ma 4 razy więcej komórek nerwowych odpowiedzialnych za funkcjonowanie tego zmysłu. Obserwacja zachowania kota pokazuje także znaczenie tej ścieżki komunikacyjnej w życiu zwierzęcia.
Koty reagują na zapach wielu roślin, w tym kocimiętki (Nepeta cataria). Składnikiem kocimiętki, który działa na kotowate, wywołując u nich nieomal narkotyczne odurzenie, jest nepetalakton – jeden z olejków eterycznych zawartych przede wszystkim w liściach rośliny. Kot, który ma kontakt z kocimiętką, wpada w swoisty trans – może się tarzać, ocierać, drapać, ale też lizać, gryźć i zjadać listki rośliny. Takie uniesienie porównywalne z podnieceniem seksualnym może trwać kilkanaście minut i mija bez żadnych skutków ubocznych. Nie wszystkie koty są jednak w równym stopniu podatne na kocimiętkę. Ich wrażliwość jest uwarunkowana genetycznie i pewien procent populacji (30-50%) nie wykazuje żadnego zainteresowania tą rośliną. Brak reakcji występuje również u małych kociąt. Podobne reakcje jak kocimiętka wywołuje też inne zioło – waleriana (Valeriana officinalis, kozłek lekarski).
Interesujący dla kota jako drapieżnika jest zawsze zapach jedzenia, szczególnie bogatego w białko.
Niektóre zapachy nie są lubiane przez większość kotów. Zaliczyć tu można zapach octu, naftaliny, owoców cytrusowych i niektórych kosmetyków.
Koty mogą wyczuwać także zmiany fizjologiczne w innych organizmach wywołane emocjami, np. strachem, czyli wykrywać zapach strachu innego osobnika, także człowieka.
Ogromną rolę w życiu kotów pełni posługiwanie się dodatkowym, szóstym zmysłem, polegającym na percepcji substancji chemicznych zwanych feromonami.
Feromony to substancje uwalniane przez zwierzęta do otoczenia, niosące określone informacje i wywołujące określone reakcje ustrojowe u innych osobników tego samego gatunku. Są one odbierane za pośrednictwem narządu lemieszowo-nosowego. Narząd ten pozwala na percepcję feromonów bez ich wąchania i znajduje się wewnątrz jamy nosowej po obu przegrodach nosa. Używając go, koty unoszą górną wargę, wciągając powietrze w charakterystycznym grymasie, na który przyjęło się niemieckie określenie „Flehmen”. Dzięki temu kot może „smakować zapach” lub „wąchać smak”. Jest to dodatkowy narząd węchu, który będąc połączony bezpośrednio z odpowiednimi ośrodkami w mózgu, zamienia lotne sygnały zapachowe na odpowiednią reakcję organizmu.
Koci organizm wydziela i odbiera rozmaite rodzaje feromonów: