Wśród głównych zmysłów, do których należą wzrok, słuch w połączeniu ze zmysłem równowagi, węch, smak i dotyk, u ptaków zdecydowanie dominują dwa pierwsze (4). Doskonałość i wyjątkowa precyzja wzroku ptaków znajduje swoje uzasadnienie zarówno w różnych sposobach zdobywania pożywienia, jak i w orientacji przestrzennej (3). Oczy ptaków pod względem budowy i funkcji znacząco różnią się od oczu ssaków (5). Dlatego tak istotna jest wiedza na temat prawidłowego przeprowadzenia badania oftalmologicznego u ptaków. Okulistyka u ptaków jest dziedziną bardzo specjalistyczną i jeszcze nie do końca poznaną. Mamy nadzieję, że ta publikacja okaże się pomocna dla lekarzy weterynarii mających do czynienia z przypadkami okulistycznymi u ptaków.

Oko ptaków stanowi ich najważniejszy narząd zmysłu. Dlatego zaburzenia widzenia są kompensowane przez inne zmysły tylko w niewielkim stopniu. Zdolność latania, żerowania i zdobywania pokarmu przez ptaki dzikie jest ściśle uzależniona od niezawodnej czynności zmysłu wzroku. Gałki oczne u ptaka zazwyczaj są skierowane na boki (oznacza to, że większość ptaków widzi monokularnie – każde oko skupia wzrok na oddzielnym obrazie), co daje możliwość bardzo dużego widzenia całkowitego, przy małym polu widzenia binokularnego (3). Przy słabo wykształconych mięśniach zewnętrznych gałki ocznej jej możliwości ruchowe są ograniczone. Kompensują to ruchy głowy. Oczy ptaków drapieżnych są osadzone frontalnie, dzięki czemu ta grupa ptaków potrafi widzieć binokularnie. Poprawia to parametry widzenia stereoskopowego i związaną z tym percepcję głębi (5). Oczy ptaków zarówno w strukturze, jak i funkcjach zdecydowanie różnią się od oczu ssaków.

Do najbardziej specyficznych przystosowań oczu ptaków należą:

• Zdolność rozdzielcza siatkówki jest 2- do 4-krotnie wyższa niż u ssaków. Pozwala to na rozpoznanie z dużej wysokości małych zwierząt i zdobywanie pokarmu.
• Zdolność rozpoznawania bardzo powolnego ruchu (15 stopni kątowych/godzinę), co umożliwia rozpoznanie podkradającego się wroga, np. polującego kota.
• Zdolność rozdzielcza oka, wynosząca u ptaków 160 obrazów na sekundę (oko ludzkie – 15 obrazów na sekundę), pozwala lepiej widzieć dynamikę ruchu.
• Skrajnie duży kąt widzenia – do 360° (u człowieka wynosi on 45-55°), co daje efekt widzenia panoramicznego.
• Zakres akomodacji od około 40 dioptrii u papugowych i drapieżnych do 80 dioptrii u niektórych nurkujących ptaków wodnych (5).

Znaczenie oka zależy między innymi od jego wielkości i ciężaru. Względna wielkość gałek ocznych w stosunku do ciała zwierzęcia jest u ptaków największa wśród kręgowców (2, 4). Rozpiętość długości gałki ocznej jest bardzo duża. U kiwi (Apteryx spp.) wynosi 8 mm, natomiast u strusia (Struthio camelus) ma 50 mm. W stosunku do całkowitego ciężaru czaszki na oczy przypada u dorosłej kury około 7%, u jednodniowego pisklęcia 12%, u niektórych sów do 32%, u człowieka natomiast zaledwie 1%. Ze względu na kształt oczy dzieli się na płaskie (np. ptaki wodne), koniczne (np. ptaki drapieżne wykazujące aktywność dzienną) i tabularne (np. sowy) (5).

Ryc. 1. Oko dorosłej amazonki niebieskoczelnej (Amazona aestiva) – widoczne złogi tłuszczu w tęczówce, objawiające się żółtą barwą.

Ryc. 2. Oko młodej papugi koziej (Cyanoramphus novaezelandiae) – tęczówki u młodych ptaków są jednolicie ciemne.

Ryc. 3. Oko młodej nimfy (Nymphicus hollandicus).

Ryc. 4. Oko dorosłej papugi koziej (Cyanoramphus novaezelandiae) – tęczówki u dorosłych ptaków są czerwonożółte.

Ryc. 5. Oko dorosłej księżniczki Walii (Polytelis alexandrae).

Ryc. 6. Amazonka niebieskoczelna (Amazona aestiva) – ptak kurczy i rozszerza źrenicę (miga), puszy pióra na głowie i nawołuje. Jest to element tańca godowego.

Anatomia oka ptaków przedstawia się następująco:

• Pierścień twardówkowy (anulus ossicularis sclerae), składający się z 10-18 częściowo spneumatyzowanych kosteczek. Pełni funkcję ochronną (szczególnie u sów, gdyż mają bardzo płaski oczodół).
• Mięsień rzęskowy (musculus ciliaris) jest poprzecznie prążkowany, podobnie jak mięśnie regulujące wielkość źrenicy (pozwala to sądzić, że są one źródłem skurczów dowolnych).
• Tęczówka (iris) zawiera dużo barwnika. Intensywność zabarwienia tęczówki zależy od stopnia odżywienia oraz intensywności unaczynienia. Złogi tłuszczu w tęczówce przejawiają się żółtą barwą (ryc. 1). Tęczówka u ptaków zmienia kolor wraz z wiekiem. Młoda papuga kozia, żako, księżniczka Walii, nimfa czy papużka falista mają tęczówki prawie czarne (ryc. 2, 3). Natomiast dorosłe ptaki mają tęczówki w różnych kolorach – czerwone, żółte, brązowe (ryc. 4, 5). Moment jaśnienia tęczówki jest różny i zależy od gatunku oraz umaszczenia ptaka. U papużek falistych stopniowa zmiana barwy tęczówki rozpoczyna się między 4. a 6. miesiącem życia. Nie dotyczy to odmiany lutino, u której przez całe życie oczy pozostają czerwone (1, 3).
• Źrenica (pupilla) jest zazwyczaj okrągła lub lekko poprzecznie owalna. Mięsień zwieracz źrenicy (musculus sphincter pupillae) jest silnie rozwinięty i poprzecznie prążkowany, podobnie jak mięsień rozszerzacz źrenicy (musculus dilatator pupille). Dzięki poprzecznemu prążkowaniu tych mięśni ptaki potrafią migać oczami. Jest to rodzaj zachowania obserwowany zwłaszcza u dużych gatunków papug, jak amazonki. Miganie oczami polega na tym, że ptak kurczy i rozszerza źrenicę. Często jest to wstęp do łączenia się ptaków w pary (ryc. 6) (1, 4).
• Soczewka ma w części obwodowej pierścieniowate zgrubienie (anulus pulvinus), które odgrywa decydującą rolę w akomodacji. Pierścienia nie należy mylić z zaćmą korową.
• Grzebień oka (pecten oculi), uwidoczniony jako silnie pigmentowane miejsce w ciele szklistym (corpus vitreum). Ma on kształt czworobocznej pofałdowanej płytki. Zawiera równolegle ułożone naczynia krwionośne i prawdopodobnie pełni funkcję odżywczą w stosunku do głębokich warstw siatkówki.
• Siatkówka charakteryzuje się brakiem naczyń (siatkówka beznaczyniowa). U ptaków aktywnych podczas dnia siatkówka jest silniej lub słabiej pigmentowana, natomiast u tych aktywnych o zmierzchu – słabo pigmentowana. U ptaków charakteryzujących się aktywnością dzienną w obszarze środkowej części dna siatkówki znajduje się dołek centralny (fovea centralis), stanowiący obszar największej ostrości widzenia monokularnego, i położone skroniowo zagłębienie (fovea temporalis) dla obustronnego (binokularnego) przestrzennego obrazu.
• Ptaki cechuje widzenie tetrachromatyczne, co oznacza, że oprócz czopków reagujących na światło zielone, czerwone i niebieskie mają też czopki wrażliwe na ultrafiolet. Percepcja UV oznacza zdolność do widzenia w ultrafiolecie u większości ptaków o dziennej aktywności, w obrębie fal świetlnych o długości 320-680 nm. Dla porównania wartości te u człowieka wynoszą 400-600 nm. Ptaki wykorzystują tę zdolność przy ocenie dojrzałości owoców (zróżnicowane odbijanie promieni od okrywy woskowej owocu w zależności od stopnia dojrzałości) lub podczas zalotów (wiele ptaków ma wzory na upierzeniu widoczne w ultrafiolecie). Ptaki drapieżne wybierają obszary łowne na podstawie odbicia promieni UV od moczu wydalanego przez myszy, sugerującego ich duże zagęszczenie.
• Brak mięśnia wciągacza gałki ocznej (musculus retractor bulbi oculi), przez co oko podczas znieczulenia, w odróżnieniu od ssaków, nie rotuje.
• Oczy ptaków są dodatkowo chronione przez trzecią powiekę – migotkę (membrana nictitans), która jest przezroczystym zdwojeniem spojówki i porusza się poziomo.
• U ptaków brak z reguły błony odblaskowej (tapetum lucidum); wyjątkiem jest struś (2, 5, 6).

Przebieg badania okulistycznego

Przebieg badania okulistycznego jest podobny jak u ssaków. Uwzględnia się jednak pewne różnice wynikające z miniaturyzacji i specyficznej anatomii.

Do przeprowadzenia badania niezbędne jest instrumentarium:

• haki Graefe’a i Schiela, potrzebne do manipulacji przy powiekach
• punktowe źródło światła
• diafanoskop
• podwójne, asferyczne lupy oftalmologiczne – 30, 40, 60, 78 i 90 dioptrii
• oftalmoskop ze źródłem światła zimnego
• tonometr do pomiaru ciśnienia wewnątrzgałkowego
• ręczna lampa szczelinowa (co najmniej 15-krotne powiększenie) (2, 3).

Wywiad okulistyczny

Właściciele ptaków często mylnie interpretują objawy zauważone u swoich podopiecznych, myląc objawy neurologiczne (jak np. nienaturalne skręty szyi) z zaburzeniami widzenia. Dlatego przed jakąkolwiek ingerencją lekarską należy się upewnić, czy na pewno mamy do czynienia z przypadkiem okulistycznym. Podczas przeprowadzania wywiadu okulistycznego zawsze trzeba zwrócić uwagę na podstawowe elementy, takie jak orientacja w wolierze, pobieranie pokarmu, zachowania socjalne, zachowanie w locie, śpiew.