Włosogłówczyca jest chorobą pasożytniczą wywołaną inwazją nicienia o nazwie włosogłówka (Trichuris vulpis). Nazwa pasożyta wywodzi się od jego silnie zwężonej przedniej części ciała, którą pasożyt wnika do błony śluzowej jelita grubego psa. Nicień ten jest pasożytem kosmopolitycznym, a wywołana przez niego parazytoza jest powszechna szczególnie wśród psów przebywających w dużych zgrupowaniach (schroniska, hodowle).

Cykl życiowy włosogłówki (Trichuris vulpis)

Włosogłówki żyją w jelicie grubym psów (rzadziej kotów). Samce tego gatunku osiągają długość 45-60 mm, a samice 60-75 mm. Nicienie te odżywiają się krwią (hematofagi). Ich przednia część ciała jest zanurzona w błonie śluzowej jelita. Po kopulacji samice pasożyta wydalają jaja, które wraz z kałem psa wydostają się do środowiska zewnętrznego. W ciągu następnych 4-8 tygodni w jajach powstają larwy (pierwszego stadium, L₁). Wtedy jaja stają się inwazyjne dla zwierząt. Dzięki obecności grubych otoczek jaja są odporne na działanie niekorzystnych warunków środowiska i zachowują żywotność przez kilka lat. Psy ulegają inwazjom w wyniku spożycia pokarmu lub wody zanieczyszczonych jajami inwazyjnymi. W jelicie żywiciela larwy pasożyta opuszczają osłonki jajowe. Dalszy ich rozwój następuje w ścianie jelita (rozwój od pierwszego do czwartego stadium larwalnego). Po 8-12 tygodniach od zarażenia w świetle jelita pojawiają się dorosłe nicienie. Przez następne 10-12 miesięcy w kale nieleczonego psa obecne są jaja włosogłówek.

Objawy kliniczne włosogłówczycy u psów

Zakotwiczanie się dorosłych nicieni przednim odcinkiem ciała w błonie śluzowej może wywołać stan zapalny jelita grubego żywiciela. Również dynamiczne opuszczanie śluzówki jelita przez larwy czwartego stadium może być przyczyną zmian zapalnych.

Duża intensywność inwazji włosogłówek może doprowadzić do niedokrwistości w wyniku intensywnego pobierania krwi przez dorosłe pasożyty. Ciężkim zarażeniom towarzyszy krwista biegunka oraz wydalanie kału ze śluzem. Zarażone zwierzęta są wychudzone. Dodatkowo u młodych psów obserwuje się zahamowanie wzrostu.

Rozpoznawanie inwazji

Diagnozę stawia się w oparciu o jaja pasożyta znalezione w próbce kału, które mają charakterystyczny beczułkowaty kształt, z dwoma czopkami na biegunach, oraz charakterystyczną żółtobrązową barwę (ryc. 1 i 2). Ze względu na duże podobieństwo mogą zostać pomylone przez niewprawnego diagnostę z mniejszymi, cytrynowymi jajami nicieni z rodzaju Capillaria (nicienie występujące w układzie oddechowym psów).

Częstość inwazji włosogłówki u psów

Ekstensywność zarażenia psów pasożytami jest uzależniona od wielu czynników. Jednym z nich jest wiek zwierząt. U młodych zwierząt, mających niedojrzały układ obronny, inwazje pasożytów stwierdza się znacznie częściej i mają one na ogół znacznie intensywniejszy charakter w porównaniu z inwazjami występującymi u zwierząt dorosłych – dojrzałych immunologicznie.

Na częstość i intensywność inwazji pasożytów wpływają też warunki środowiskowe, w których przebywają zwierzęta. Istotnym elementem jest na przykład zamieszkiwanie zwierząt w dużych zgrupowaniach (hodowle, schroniska), co sprzyja szerzeniu się pasożytów od jednego do drugiego zwierzęcia. Takie czynniki jak zła higiena sanitarna pomieszczeń, ziemne podłoża boksów oraz niedostateczna opieka weterynaryjna – niesystematyczne badania kontrolne i odrobaczania, mogą być przyczyną długotrwałego utrzymywania się inwazji u zwierząt. Również u psów bytujących indywidualnie w mieszkaniach, które są nieodpowiednio żywione i podlegają niesystematycznym kontrolom weterynaryjnym, często spotykane są inwazje pasożytów.

Przeprowadzone w różnych regionach Polski badania koproskopowe dorosłych psów (badania kału na obecność jaj pasożytów) wykazały obecność włosogłówki u 11,6-14,6% zwierząt w schroniskach, 20% psów prywatnych właścicieli i aż 40% wiejskich psów (Borecka, 2003; Okulewicz i wsp., 1994).

W innych europejskich krajach odsetek psów zarażonych Trichuris vulpis był porównywalny. Najwyższy zanotowano wśród psów schroniskowych (30-60% we włoskich schroniskach), psów myśliwskich (30% w Bułgarii) i stróżujących (21,8% w Bułgarii) (Traversa, 2011; Kirkova i wsp., 2006). Znacznie niższe rozpowszechnienie zarażenia włosogłówką stwierdzono u zwierząt prywatnych właścicieli (6% w Bułgarii, 4% w Niemczech, 10-15% we Włoszech) (Traversa, 2011; Barutzki i Schaper, 2003; Kirkova i wsp., 2006).

Wyniki uzyskane w innych krajach są istotne dla polskich właścicieli psów, którzy zabierają je ze sobą na wakacyjne wyjazdy. W ich trakcie zwierzęta mogą ulegać inwazjom pasożytów na skutek kontaktu z odchodami zarażonych zwierząt (psów, kotów, lisów) oraz w wyniku korzystania z takich miejsc jak parki, skwery i psie toalety, zanieczyszczonych jajami inwazyjnymi włosogłówek.

Przypadki inwazji Trichuris vulpis u ludzi

Włosogłówka występująca u psów może być traktowana jako gatunek zoonotyczny, tzn. wywołujący chorobę u ludzi. Człowiek może nabywać odzwierzęce choroby pasożytnicze wskutek niewłaściwego zachowania (brak higieny osobistej i higieny środowiska, w którym przebywa).

Inwazjom odzwierzęcych pasożytów mogą ulegać nie tylko właściciele zwierząt zamieszkujących prywatne domy, ale przede wszystkim osoby pozostające w ciągłym kontakcie z dużą grupą zwierząt, tzn. pracownicy hodowli i schronisk. Do chwili obecnej nie podjęto się prac mających na celu przeprowadzenie analizy przypadków włosogłówczycy wśród pracowników hodowli i schronisk, która w skrajnych przypadkach mogłaby być traktowana jako choroba „zawodowa”.

Do tej pory w literaturze naukowej opisano u ludzi zarówno przypadki wędrujących larw trzewnych (visceral larva migrans – VLM), wywołane inwazją włosogłówki, jak i patentne inwazje jelitowe T. vulpis (Masuda i wsp., 1987; Sakano i wsp., 1980; Dunn i wsp., 2002). Jednak zdaniem niektórych autorów (Traversa, 2011) nie w każdym z opisanych przypadków została przeprowadzona rzetelna diagnostyka. Na przykład diagnostyka opisana w artykule Kenney i wsp. (1980) była oparta na badaniach morfologicznych fragmentów dorosłych osobników nicieni wyizolowanych z tkanek pacjenta. W innych sytuacjach diagnoza bazowała na pomiarach wielkości jaj nicieni znalezionych w kale pacjentów, a należy pamiętać, że rozpiętość wymiarów jaj T. vulpis i T. trichiura (gatunek występujący u człowieka) jest duża (Yoshikawa i wsp., 1989), dlatego możliwe są pomyłki w rozróżnieniu jaj należących do tych dwóch gatunków nicieni.