Okrężnica olbrzymia jest konsekwencją przewlekłych zaparć. W artykule omówiono epidemiologię zaparć u kotów, ich przyczyny i patofizjologię. Rozpoznanie okrężnicy olbrzymiej stanowi kilka procent wszystkich przypadków zaparć, wskazując na istotę wczesnej diagnozy i odpowiedniego postępowania w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia poważniejszych zaburzeń. Z tego powodu przedstawiono szczegółowo zasady postępowania dietetycznego w przypadkach zaparć u kotów. Na zakończenie omówiono zasady postępowania w ostrych przypadkach zaparcia wraz ze skróconym opisem leczenia chirurgicznego.

Przewlekłe problemy z defekacją mogą być przyczyną znacznego dyskomfortu zwierzęcia i mogą stanowić poważny problem dla jego właściciela. Konsekwencją długo trwających trudności z oddawaniem kału może być okrężnica olbrzymia. Rozpoznanie takie jest często wskazaniem do zabiegu usunięcia okrężnicy lub może czasem stać się powodem do eutanazji. W niniejszym artykule zostaną omówione definicje, przyczyny, mechanizm powstawania oraz objawy kliniczne i sposoby leczenia tego zaburzenia.

Definicja i przyczyny

Zaburzenie nazywane okrężnicą olbrzymią jest stosunkowo rzadkim zespołem chorobowym. Występuje częściej u kotów niż u psów. Charakteryzuje się wyraźnym rozszerzeniem okrężnicy na całej jej długości lub w jej części w połączeniu ze zwolnieniem albo zatrzymaniem motoryki tego odcinka jelit.

Okrężnica olbrzymia nie powinna być traktowana jako pierwotna jednostka chorobowa, ale raczej jako objaw zaburzeń występujących wcześniej, prowadzących do uszkodzenia struktury i zaburzenia funkcji jelita grubego. Innymi słowy, okrężnica olbrzymia to najbardziej rozwinięte stadium przewlekłego zaparcia. Zaparcia u kotów mogą mieć bardzo zróżnicowane podłoże. Rozszerzenie okrężnicy może być idiopatyczne, wynikające z wrodzonego uszkodzenia struktury lub funkcjonowania struktur ściany jelita grubego, albo występować jako konsekwencja szeregu innych zaburzeń prowadzących do problemów z oddawaniem kału, co wtórnie prowadzi do rozszerzenia jelita i zaburzeń motorycznych (tab. I). W praktyce rozpoznanie idiopatycznej okrężnicy olbrzymiej powinno się ustalać dopiero po wykluczeniu wszystkich znanych zaburzeń prowadzących do trudności z defekacją. Należy mieć na uwadze, że wszystkie nieleczone zaburzenia w oddawaniu kału mogą w konsekwencji doprowadzić do wystąpienia okrężnicy olbrzymiej. Zatem rola lekarza weterynarii jest niezwykle istotna, by odpowiednio wcześnie podejmować właściwe leczenie, które będzie mogło zapobiec jej wystąpieniu.

Epidemiologia okrężnicy olbrzymiej u kotów pokazuje, że najczęściej jest ona rozpoznawana jako idiopatyczna (60-70%). Inne przyczyny to zatkania odbytu i zwężenia kanału miednicy (23-24%), w zdecydowanej większości jako konsekwencje złamań miednicy, najrzadziej rozpoznawane są zaburzenia neurologiczne (6-11%) (1, 2).

Mechanizm i objawy kliniczne

W normalnej sytuacji kał w okrężnicy może być utrzymywany nawet przez kilka dni bez widocznych negatywnych skutków dla narządu. Jednak przedłużające się gromadzenie mas kałowych prowadzi do ich znacznego odwodnienia i stopniowego zwiększania ich objętości (jeżeli zwierzę pobiera pokarm). Wyschnięta masa kałowa jest trudna do wydalenia, ponieważ jej przesunięcie jest bardzo bolesne. Ponadto wyschnięty kał może przywierać do śluzówki na tyle mocno, że jelito nie ma wystarczającej siły, by poruszyć tak przytwierdzoną masę. Poza tym po przekroczeniu granicznej wielkości kał nie może być wydalony, ponieważ nie ma możliwości przepchnięcia sztywnych, zalegających mas przez kanał miednicy. Utrzymujące się nagromadzenie mas kałowych może spowodować istotne rozszerzenie okrężnicy.

Przedłużające się rozszerzenie powoduje nieodwracalne zmiany w ścianie narządu, prowadzące do zmniejszenia perystaltyki i w efekcie do atonii. Niestety nie określono dokładnie, po jakim czasie dochodzi do powstania nieodwracalnych zmian. Prawdopodobnie zależy to od przyczyny i sposobu żywienia oraz cech indywidualnych zwierzęcia. Z praktyki wiemy, że głównymi czynnikami określającymi nasilenie choroby są czas trwania problemu i stopień rozszerzenia okrężnicy. Obserwacje kliniczne wskazują, że okresem granicznym jest około sześciu miesięcy.

Najczęściej spotykanymi objawami ciężkiego zaparcia są: parcie na kał (ustępujące w miarę rozwoju okrężnicy olbrzymiej), posmutnienie, senność, brak łaknienia, utrata masy ciała i wymioty, a także sporadycznie wodniste, śluzowe lub krwawe biegunki. Ciężkie zaparcia mogą prowadzić do zaburzeń czynności ośrodkowego układu nerwowego, objawiających się brakiem lub osłabieniem łaknienia, co przypisuje się wchłanianiu toksyn wytwarzanych przez bakterie w świetle jelita. Wtórnie do zaparcia mogą też wystąpić wymioty, także wywołane przez toksyny oddziałujące na chemowrażliwą strefę wyzwalającą (chemoreceptor trigger zone) lub będące efektem stymulacji nerwu błędnego. Paradoksalnie, objawem zaparcia może być biegunka, która pojawia się na skutek przechodzenia płynnych odchodów wokół zagęszczonych mas kałowych zalegających w okrężnicy. Zalegający kał może podrażniać błonę śluzową okrężnicy, powodując wydzielanie się śluzu, płynu surowiczego oraz wysięk krwi, co jest powodem występowania biegunki podbarwionej krwią.

Idiopatyczna okrężnica olbrzymia

Występuje najczęściej u kotów w średnim wieku i starszych. Obecnie uważa się, że idiopatyczną okrężnicę olbrzymią powodują zaburzenia w unerwieniu wewnętrznym lub zewnętrznym narządu, działania płytki nerwowo-mięśniowej oraz samych mięśni gładkich. Zaburzenia w przesuwaniu treści pokarmowej w okrężnicy wynikają z atonii narządu lub nadmiernego napięcia mięśni, prowadzącego do nieefektywnych skurczów perystaltycznych. Istnieje kilka teorii dotyczących mechanizmu powstawania idiopatycznej okrężnicy olbrzymiej. Jedna z nich zakłada, że mechanizm jest zbliżony do choroby Hirschsprunga u ludzi. Jednak aganglionoza obserwowana u ludzi została potwierdzona u kota tylko w jednym przypadku (3). Brak jest także danych dotyczących podłoża genetycznego.

W badaniu histopatologicznym jelita kotów dotkniętych okrężnicą olbrzymią stwierdza się zazwyczaj normalny obraz w odniesieniu do komórek mięśni gładkich i neuronów mięśniówkowych oraz błony podśluzowej. U kotów z idiopatyczną okrężnicą olbrzymią w badaniach in vitro wykazano zmniejszone odpowiedzi mechaniczne na trzy typy stymulacji – neuroprzekaźniki, depolaryzację błony komórkowej i elektryczną stymulację. Zaburzenie stwierdzono zarówno dla mięśniówki okrężnej, jak i podłużnej okrężnicy. Na podstawie tych doświadczeń uznano, że zaburzenia te są spowodowane nieprawidłową wewnątrzkomórkową aktywacją miofilamentów mięśni gładkich (4). Nadal jednak dokładny patomechanizm idiopatycznej okrężnicy olbrzymiej u kotów wymaga wyjaśnienia. Ze względu na słabo poznane przyczyny zaburzenia diagnostyka i rokowanie nie są jednoznaczne.

Okrężnica olbrzymia wtórnie do zaburzeń neurologicznych

Publikowane dane dotyczące zaburzeń neurologicznych prowadzących do powstania okrężnicy olbrzymiej są stosunkowo skąpe. U kotów rasy manx stwierdzono deformacje rdzenia kręgowego prowadzące do wystąpienia okrężnicy olbrzymiej (5). Zaburzenia neurologiczne na poziomie ściany okrężnicy stwierdzono w jedynym udokumentowanym przypadku u kota krótkowłosego (3). Wrodzona hipoganglionoza u tego kota doprowadziła do znacznego zalegania kału w jelicie grubym. Innym zaburzeniem prowadzącym do przewlekłych zaparć, których konsekwencją może być okrężnica olbrzymia, jest dysautonomia. Dysautonomia to określenie wszelkich zaburzeń w autonomicznym układzie nerwowym. U kotów opisano wrodzoną dysautonomię określaną nazwą zespołu Key-Gaskella. Od jego opisania w 1982 roku w Szkocji stwierdzono kilkaset przypadków w Europie. U kotów z dysautonomią 64% przypadków objawia się zaparciem, które może być przyczyną okrężnicy olbrzymiej (6).

Zwężenie i zatkanie odbytnicy

Tabela I. Przyczyny okrężnicy olbrzymiej u kotów

Znacznie częściej przyczyną okrężnicy olbrzymiej są różnego tła problemy z oddaniem kału na skutek mechanicznej obstrukcji w okolicach odbytu (tab. I). Złamania miednicy, nowotwory, wady rozwojowe, a także zlepienie kałem włosów wokół odbytu prowadzą do długotrwałego zalegania kału w okrężnicy i w konsekwencji do powstania okrężnicy olbrzymiej.