Użądlenia pszczół mogą być przyczyną anafilaksji, ponieważ ich jad zawiera peptyd 401, fosfolipazę A2, melitynę oraz hialuronidazę.
Wstrząs anafilaktyczny
Wstrząs definiowany jest jako stan zmniejszonego dopływu krwi do tkanek, przekładający się na niedostateczną dostawę tlenu i zmniejszone wytwarzanie energii w komórkach organizmu. Przyczyną rozwoju wstrząsu jest często hipowolemia, upośledzona dystrybucja krwi krążącej bądź też niewydolność serca jako pompy (wstrząs kardiogenny). Za wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego odpowiada uogólnione rozszerzenie naczyń krwionośnych, wtórne do degranulacji komórek tucznych, uwolnienia histaminy i natychmiastowego wyrzutu mediatorów zapalenia oraz substancji wazoaktywnych. Rozszerzenie naczyń krwionośnych zmniejsza z kolei względną objętość krwi krążącej, ogranicza perfuzję tkanek, a tym samym dostawę tlenu do komórek. Konsekwencją tego jest skurcz śledziony i częstoskurcz, co w rezultacie prowadzi do niedotlenienia mięśnia sercowego i mózgu, zapaści sercowo-naczyniowej i śmierci pacjenta.12
Wybrane przyczyny anafilaksji
Błonkoskrzydłe
Błonkoskrzydłe to rząd owadów, do którego zalicza się pszczoły, osy oraz mrówki. Jad każdego z tych gatunków wywołuje odmienne skutki u pacjentów.
Pszczoły
Użądlenie pszczoły może wywołać anafilaksję, ponieważ wytwarzany przez nią jad zawiera peptyd 401, fosfolipazę A2, melitynę oraz hialuronidazę. Pepetyd 401 nazywany jest również peptydem prowadzącym do degranulacji mastocytów i powoduje uwolnienie histaminy. Fosfolipaza A2 wspólnie z melityną są przyczyną hemolizy wewnątrznaczyniowej. Z kolei hialuronidaza, uszkadzając kolagen, wpływa na przepuszczalność naczyń krwionośnych i ułatwia przechodzenie innych składowych jadu do wnętrza komórek. Natomiast melityna, hydrolizując błony komórkowe, zmienia ich przepuszczalność. Substancja ta powoduje także przechodzenie amin biogennych i potasu z komórek do płynu zewnątrzkomórkowego oraz prowadzi do wyrzutu katecholamin. Melityna stanowi też główną przyczynę bólu miejscowego.4,5 Pszczoła, z uwagi na to, że jej żądło wyposażone jest w haczyki, które podczas użądlenia wbijają się w skórę ofiary, jest w stanie użądlić tylko raz.
Osy i szerszenie
Żądła os, w przeciwieństwie do pszczół, są pozbawione haczyków, owady te mogą więc żądlić wielokrotnie. Ponadto są one o wiele bardziej agresywne niż pszczoły. Szerszenie w aktywny sposób bronią swoich gniazd, a ich użądlenia, z uwagi na ilość acetylocholiny zawartą w jadzie, są znacznie boleśniejsze niż te spowodowane przez osy lub pszczoły. Zarówno jad os, jak i szerszeni, z wyjątkiem melityny, zawiera te same białka co jad pszczół. Ukąszenia i użądlenia mogą wywołać reakcję toksyczną związaną z obecnością substancji szkodliwej. Szacunkowa dawka śmiertelna określana jest jako 20 użądleń/kg m.c.5
Mrówki z rodzaju Solenopsis (ang. fire ants)
Mrówki z rodzaju Solenopsis bywają bardzo agresywne. Chwytają swoją ofiarę żuwaczkami, a następnie mogą wielokrotnie użądlić ją za pomocą żądła pozbawionego haczyków. Jad mrówek zawiera hialuronidazę, fosfolipazę oraz nierozpuszczalne w wodzie alkaloidy. Te ostatnie prowadzą do cytotoksycznej reakcji hemolitycznej z powstaniem pęcherzyków. Użądlenia mrówek z rodzaju Solenopsis nie wywołują zależnej od IgE reakcji anafilaktycznej, lecz reakcję anafilaktoidalną.6
Pozostałe przyczyny
Do pozostałych przyczyn reakcji anafilaktycznych zalicza się maści z antybiotykiem stosowane w okulistyce (u kotów), leki (niektóre chemioterapeutyki, środki cieniujące oraz antybiotyki), a także przetaczanie krwi.
Maści z antybiotykiem stosowane w okulistyce u kotów
W retrospektywnym badaniu zaobserwowanych przypadków anafilaksji u kotów, którym podano miejscowo antybiotyk, u 56% badanych zwierząt do reakcji anafilaktycznej doszło w ciągu 10 minut. Wszystkie stosowane maści zawierały w swoim składzie polimyksynę B. Objawy kliniczne anafilaksji obejmowały co najmniej dwa układy narządowe. Najczęściej obserwowanymi objawami były niewydolność oddechowa oraz upośledzenie czynności układu pokarmowego. Do pozostałych układów narządowych zaangażowanych w rozwój reakcji anafilaktycznej należały układ sercowo-naczyniowy oraz skóra. Podjęcie standardowego leczenia objawowego przyspieszało powrót zwierząt do zdrowia, niemniej jednak u 13% pacjentów zakwalifikowanych do badania doszło do śmierci.7
Środki cieniujące
W jednej z opublikowanych prac opisano nasilenie reakcji anafilaktoidalnej po podaniu środka cieniującego u trzech znieczulonych psów przygotowywanych do badania rezonansem magnetycznym. Zakres objawów klinicznych sięgał od bardzo łagodnych (obrzęk tkanki podskórnej, który ustąpił podczas wybudzania się pacjenta ze znieczulenia) do zagrażających życiu (zapaść sercowo-naczyniowa, wymagająca podjęcia natychmiastowej intensywnej terapii).8
Przetoczenie krwi
Z uwagi na obecność IgE oraz komórek tucznych u pacjentów poddawanych przetoczeniu krwi może dochodzić do IgE-zależnych reakcji anafilaktycznych. Do opisywanych łagodnych objawów takiej reakcji zalicza się obrzęk, pokrzywkę, wymioty oraz duszność. Po zaobserwowaniu u zwierzęcia łagodnych objawów reakcji poprzetoczeniowej transfuzję powinno się przerwać. Jeżeli objawy ustępują odpowiednio szybko, można ją podjąć, zmniejszając jej szybkość (o 25-50%). Jeśli natomiast u pacjenta pojawią się poważniejsze objawy kliniczne, należy zaprzestać przetoczenia krwi i podjąć czynności ratujące życie zwierzęcia.9
Narządy wstrząsowe
Z powodu różnic w reakcji układu odpornościowego, budowie mięśni gładkich oraz szybkości usuwania antygenu z krwi krążącej każdy gatunek wykształcił własne, odmienne reakcje na anafilaksję.12
Psy – wątroba, układ pokarmowy
U psów histamina wydzielana jest przede wszystkim z komórek układu pokarmowego do żyły wrotnej, co prowadzi do rozszerzenia tętniczek wątrobowych oraz zwiększonego przepływu krwi przez wątrobę. Ponadto wyrzut histaminy do krążenia wrotnego w ciągu kilku sekund powoduje poważne zaburzenie przepływu krwi przez naczynia żylne i w konsekwencji wzrost oporów w wątrobowych naczyniach żylnych nawet o 220% w stosunku do wartości prawidłowych.15,16 Powoduje to zmniejszenie objętości krwi żylnej powracającej do serca. Ograniczenie ilości krwi żylnej trafiającej z wątroby do serca zmniejsza pojemność minutową serca, przyczyniając się tym samym do nasilenia hipowolemii, obniżenia dostawy tlenu do tkanek i rozwoju wstrząsu hipowolemicznego. Ponieważ u zwierzęcia zmniejsza się ilość tlenu dostarczanego do tkanek i rozwija się u niego wstrząs hipowolemiczny, do powszechnych objawów anafilaksji zaliczają się zapaść oraz ostre zapalenie żołądka i jelit, często przebiegające z biegunką krwotoczną.16
Koty – płuca
U kotów objawy reakcji anafilaktycznych dotyczą przede wszystkim płuc. Na kontakt z alergenem koty zazwyczaj reagują bowiem zaawansowanym skurczem oskrzeli. Prowadzi to do obniżenia stężenia tlenu i podwyższenia stężenia dwutlenku węgla we krwi oraz zmniejszenia pojemności minutowej serca. Ostra hipoksemia może z kolei zwiększać napięcie układu współczulnego, prowadząc do skurczu śledziony i następczego zagęszczenia krwi.16
Objawy kliniczne
Objawy kliniczne anafilaksji można sklasyfikować w zależności od objętych nimi układów narządowych jako objawy ze strony skóry, układu oddechowego, układu sercowo-naczyniowego lub układu pokarmowego.16
Objawy ze strony skóry
Zmiany skórne należą do najczęściej obserwowanych wczesnych objawów klinicznych reakcji alergicznej, mogą jednak również zwiastować poważniejsze reakcje, takie jak anafilaksja. W przypadku poważnej, rozwijającej się szybko anafilaksji objawy ze strony skóry niekiedy nie występują. Do najpowszechniejszych objawów klinicznych dotyczących skóry zalicza się rumień, pokrzywkę, świąd, pęcherzyki i obrzęk naczyniowy. Objawy te są często krótkotrwałe.
Objawy ze strony układu oddechowego
Objawy ze strony układu oddechowego nierzadko są wynikiem obrzęku krtani i gardła, skurczu oskrzeli oraz zwiększonego wydzielania śluzu. Zaliczają się do nich: duszność, skurcz oskrzeli, świst krtaniowy, zwiększona częstotliwość oddechów i kaszel.
Objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego
Z uwagi na zaawansowane rozszerzenie naczyń krwionośnych w przebiegu anafilaksji głównym objawem ze strony układu sercowo-naczyniowego jest obniżenie ciśnienia krwi (niedociśnienie, hipotensja). Wraz ze wzrostem przepuszczalności naczyń krwionośnych niedociśnienie jest dodatkowo pogłębiane przez proces przechodzenia płynów z łożyska naczyniowego. Objętość krwi krążącej może zmniejszyć się wówczas nawet o 35%, prowadząc zarówno do wstrząsu hipowolemicznego, jak i dystrybucyjnego.15 U pacjentów z anafilaksją obserwuje się również częstoskurcz spowodowany hipowolemią. W odmiennych przypadkach, na skutek nadmiernego pobudzenia nerwu błędnego, może u nich dochodzić do rzadkoskurczu. Podczas dokładnego osłuchiwania klatki piersiowej zwierząt z anafilaksją można wykryć również niemiarowości serca.
